ایگور دیاکونوف مورخ روس در «تاریخ ماد» مینویسد: «همه می دانند که تقریبا هیچ یک از اقوام خاور نزدیک و دیگر نواحی اکنون به زبانی که اسلاف بلافصلشان چندین هزار سال پیش بدان متکلم بودند، سخن نمی گویند. در مصر زبان باستان مصری جای خود را به قبطی و سپس به یونانی و سرانجام به عربی داد، حال آنکه ساکنان آن سامان نه نابود گشتند و نه از میهن خویش رانده شدند و بلاتغییر باقی ماندند. هم چنین در عراق نیز زبان های سومری و هوریتی به ترتیب جای خود را به آشوری – بابلی (اکدی) و آرامی و عربی سپردند. در آسیای میانه زبان های ایرانی خوارزمی و سغدی و باکتریایی و پارتی به السنه ترکی ازبکان و قره قلپاقیان و ترکمنان تبدیل شد. تعویض متشابهی در زبان های سرزمین ماد نیز صورت وقوع یافت» (به نقل از رحیم رئیس نیا در «دگرگشت زبان آذربایجان»).

همانند موضوع دگرگشت زبان در عراق و یا مصر به عربی، تغییر زبان های قدیمی آذربایجان و آناتولی (آناتولی) به ترکی كه اتفاقا تحول جديدترى است، موضوع فوق العاده جالبی برای مورخین و زبانشناسان است. میتوان در مورد تاریخ و طول مدت تغییر زبان آذربایجان و آناتولی بحث نمود اما اینکه زبان این منطقه ابتدا ترکی نبوده و زمانی به ترکی تبدیل شده است چیزی نیست که مورد شك قاطبه زبانشناسان و مورخين باشد.

اکثر آنان و بخصوص زبانشناسان و مورخین غربی و اکثر دانشمندان ترکیه معتقدند که زبان آناتولی قبل از آمدن قبایل ترک زبان در قرن یازدهم به آناتولی یعنی بیزانس و یا روم شرقی، عبارت از یونانی، آسوری، ارمنی و زبان های ایرانی بود. از قرن یازدهم به بعد در اثر «غزوات»، حملات، اسکان و بخصوص حکمرانی قبایل ترک زبان که کوچشان به آناتولی تا قرن پانزدهم و شانزدهم طول کشید، هم زبان و هم دین اکثریت مردم آناتولی تغییر یافت: دین اکثریت با گذشت زمان اسلام و زبانشان بتدریج ترکی شد اگر چه باقیمانده زبانها و ادیان سابق این سرزمین هنوز هم کم و بیش وجود دارند.

بهمین ترتیب زبان اکثریت مردم آذربایجان نیز که قبلا تاتی، تالشی، پهلوی و یا زبانهای دیگر بود بعد از آمدن ترک ها به این منطقه تبدیل به ترکی شده است. همانند مورد آناتولی، در باره آذربایجان نیز نظر اغلب دانشمندان غربی و خود ترکیه این است که اگرچه قبل از قرن یازدهم هم بخصوص در شمال ارس عناصر ترکی مانند قبایل خزر از روسیه کنونی به این منطقه نفوذ کرده اند، تغییر اصلی زبان اكثر مردم آذربايجان بعد از قرن یازدهم یعنی همزمان با کوچ و حکمرانی سلجوقیان و تقریبا همزمان با تغییر دین و زبان آناتولی و اتفاقا بدست بخش های همان قبایل ترکمن / ترک بوده است که بالاخره در ایران سلسله صفوی و در ترکیه کنونی سلسله عثمانی را بر سر کار آورده اند.

این جنبه تاریخی و علمی موضوع است. در همین بستر بررسی تحول تدریجی زبان در آذربایجان و آناتولی (و همچنین دین در آناتولی و در عین حال فرهنگ، ادبیات، اقتصاد و ساختار های دولتی و اجتماعی هم در ایران و هم در عثمانی) فوق العاده جالب و برای فهم گذشته مهم است.

اما این موضوع بخصوص در ایران و در عین حال تا حدی هم در ترکیه بیش از حد سیاسی شده و هرقدر سیاسی شده، ارزش علمی بحث ها و ادبیات علمى هم لطمه بیشتری خورده است.

موضوع ترکیه جداست و بحث دیگری میطلبد. اما در ایران از ابتدای قرن بیستم و بخصوص از زمان رضا شاه به بعد سیاستی فرهنگی در پیش گرفته شد که فقط یک زبان، فرهنگ و ادبیات یعنی زبان و ادب فارسی را به رسمیت شناختند. فارسی را از نظر تبليغاتى بیش از حد به عرش اعلى بردند و مطالب فوق العاده مبالغه آميزى در باره آن گفتند و نوشتند (که شاید طلب زمان هم آن بود، طوریکه در ترکیه هم در مورد ترکی چنین شد) اما – بد تر از همه – به این معرکه تبلیغاتی جنبه نژادی و آریائی هم دادند طوریکه این نظریه نژادپرستانه تبلیغ شد که ایرانیان « بطور خالص آریائی» اند و باید هرگونه اختلاط قومی و نژادی را رد کرد – ترکی هم زبان نژاد و اقوام بیگانه و متجاوز بوده است و بزور به ایرانیان تحمیل شده و بنا بر این باید ریشه کن گردیده و جای آن را دوباره زبان های ایرانی یعنی در درجه اول فارسی بگیرد (همین جریان نژاد پرستانه در ترکیه دوره آتاترک و بعد از او هم مشاهده شد اما دیر تر تب و تاب این جریان هم در ایران و هم در ترکیه فروکش کرد.)

در ایران، در مقابل، بخصوص در 20-30 سال گذشته موجی در مخالفت با نفی زبانهای اقوام برخاست که خواستار امکان تحصیل زبان های مادری در مدارس بود. این واکنش چیزی طبیعی بود. اما بین بعضی از فعالین آذری ترک زبان این طرز تفکر «تدافعی» و «نفی گرایانه» ایجاد و تحریک شد که زبان ترکی اساسا همزمان با کوچ اقوام ترک تبدیل به زبان اکثریت مردم آذربایجان نشده بلکه پيوسته زبان مردم بومی اين سرزمين بوده و آذربايجانيان همیشه و اقلا از چهار پنج هزار سال پیش باین سو ترکی سخن ميگفته اند. این، از هر طرف که بنگرید، با دانسته ها و نوشته های تاریخی و علمی اکثریت دانشمندان در تناقض است. در امتداد همين كوشش هاى غير متعارف، بعضى از نظريه پردازان جمهورى آذربايجان و حتى آذربايجان ايران، سومر ها و ايلامى ها را هم ترك خوانده تلاش كرده اند ريشه زبان تركى آذربايجان را تا عيلام و سومر هم بكشانند و همه منطقه را ترك و مركز آن را هم آذربايجان بخوانند كه اين كار ديگر از جديت بدور و فقط خنده دار است.

در این رهگذر بهمان صورت که تندرو های ناسیونالیست آریا گرا بخصوص در گذشته دست به تحقیر ترکی و دیگر زبان های اقوام میزدند، امروزه قوم گرایان ترک گرا هم فارسی و ادبیات آن را تحقیر و رد مینمایند.

تصورات و ادبیات افراطی و خصومت آمیز از هر طرفی که باشد در نهایت نه فقط به حل مشکل کسی کمک نمیکند بلکه باعث تحریک و تشدید دشمنی و نفاق در جامعه میشود.

در این کشاکش سیاسی که از هرگونه بررسی و نگاه علمی (یعنی تحقیقی، دیالکتیکی و همراه با شک و سوال) بدور است، آنچه خلط شده و میشود، اصل ماجرا و واقعیت تاریخی و علمی است.

چنان جو سیاسی بوجود آورده شده که هرگونه نظر و بحث به این یا آن نظر سیاسی وصل میشود. حتی مهم تر از آن، در هر جبهه سیاسی محیطی ایجاد شده که در یک طرف، بحث از اهمیت حفظ و ترویج زبان های مادری اقوام همچون چیزی «خطرناک» و «زمینه ساز تجزیه طلبی» ارزیابی میشود و متقابلا وقتی کسی از دگرگشت زبان حرف میزند و میگوید که در گذشته زبان آذربایجان ترکی نبوده و مثلا اکثریت مردم زبان های ایرانی از قبیل تاتی و تالشی تکلم میکردند، این تصور بلافاصله به مغز نگران بعضی ها خطور میکند که با این ترتيب کوشش میشود زبان مادری ترک زبانان به گوشه ای انداخته شده و زبان فارسی به مردم تحمیل گردد.

درست است که ترکی همراه با سلجوقیان در ایران ریشه گرفته و زبان مردم آذربایجان قبلا ترکی نبوده و بعدا ترکی شده. اما این نه میتواند بهانه ای برای نفی زبان ترکی بعنوان زبان مادری گروه بزرگی از مردم ایران شود و نه انکار این دگرگشت زبانی و ادعاهائی کودکانه از قبیل ترک بودن سومر ها و یا قدمت پنج هزار ساله ترکی در آذربایجان میتواند حق و برتری ویژه ای برای زبان و فرهنگ ترکی آذری در بر داشته باشد.

ترکی هزار سال است زبان مادری بخش مهمی از مردم ایران شده، صرفنظر از ریشه زبانشناسی اش تبدیل به یکی از زبان های ملت ایران گشته و ترک زبانان هزار سال نقشی کلیدی در تاسیس و حراست ایران بازی کرده و هنوز هم میکنند. کسی نه میخواهد و نه میتواند زبان های باستان مصر و ترکیه و عراق را به آنها تحمیل کند و این عینا در مورد آذربایجان هم صادق است. ترک زبانان ایران نه نیاز دارند برادری خود را به کسی ثابت کنند و نه احتیاجی هست که برای حفظ و ترفیع اعتبار زبان مادری خود به افسانه های بی اساس متوسل شوند .

جواب افسانه های دشمنی افکن آریا گرایانه گذشته را نمیتوان با افسانه های بهمان درجه دشمنی افکن ترک گرایانه داد.

البته برای اکثریت مردم ایران، چه فارسی زبان و چه ترک زبان، ریشه و تاریخ زبان اساسا مهم نیست. آنها این موضوع را نه دقیقا میدانند و نه عموما علاقه زیادی به جنبه های تاریخی و زبانشناسی این مسئله نشان میدهند. اما ظاهرا کسانی که دغدغه زبان مادری، حقوق زبان های مادری و تحصیل آن ها رادارند و در سوی دیگر نگران وحدت ملی و خطر تجزیه طلبی هستند به این موضوع از نظر تاریخی و علمی هم اهمیت میدهند. این درحالی است که در اذهان اکثریتی که باین موضوعات علاقه دارند معمولا تصورات درست و واقع بینانه ای از گذشته و جنبه های اجتماعی و زبانشناسی موضوع وجود ندارد.

نیت از نشر سایت «چشم انداز» در ضمن توضیحاتی در باره ریشه و تحول دگرگشت زبان اکثریت مردم آذربایجان و بررسی جنبه های مختلف تاریخی و سیاسی این تحول از یک نقطه نظر علمی و دور از هیاهوی سیاسی و نژادپرستانه و یا قوم گرایانه است – چیزی که بنظر مولف نهایتا میتواند به حل نگرانی های اکثر طبقات جامعه و باین ترتیب در ضمن تفاهم ملی و نزدیکی بیشتر انسان ها بهمدیگر، فرای تعلقات قومی و زبانی کمک نماید.*

* دکتر عباس جوادی، پژوهشگر  ایرانی، دکتر زبانشناسی و خاورشناسی  و مدیر منطقه ای رادیوی آزاد اروپا ست.