استبدادی حاکم بر آن در دگرگونی های ژرفی در جامعه و تاریخ سیاسی اجتماعی کشور در 100 ساله گذشته رخ داده است که دولت های رژیم های پیشین و کنونی امکان و فرصت بررسی علمی .جامعه شناختی و تاریخی آن را به کسی و گروهی نداده است. و همزمان آر شیو های موجود در نزد دولت ها. مقامات و ارگان های رسمی بگونه ای مورد بررسی افراد قرار گرفته است که نشانگر اقتدار و قدرت نظامی سیاسی حاکمیت در آن دوره باشد. از آن رو اغلب پژوهشگران و گاهی پویندگان راه آزادی و دمکراسی هم از چگونگی شکلگیری آن جنبش ها که اغلب خاستگاه مردمی دارند اطلاع و آگاهی کافی و دقیق ندارند و گاهی هم تحت تاثیر تبلیغات دیر پای استبداد و یا همکیشان آنان در طیف های مختلف قرار گرفته تمایل چندانی به واقعیت ها و ماهیت آن جنبش ها از خود نشان نمی دهند. یکی از جنبش های مهم. ارزشمند و تاریخ ساز دوران ما که قادر بود با پیروزی خود از تکوین. رشد و تکامل استبداد در رژیم پیشین جلوگیری و مانع از شکلگیری رژیم تاریک اندیش و خرافاتی کنونی شود. جنبش 21 آذر در آذربایجان بود. این جنبش که ادامه جنبش های پیشین در راه آزادی. دمکراسی و حق تعیین سرنوشت بود در شرایط ویژه ای شکل گرفت. به سرعت رشد و گسترش یافت و از سوی مردم آذربایجان مورد حمایت قرار گرفت . در مدت کوتاهی پیروزی های بزرگ ارزشمند و ماندگاری در تاریخ آذربایجان و اوضاع اقتصادی و اجتماعی آن بوجود آورد.

با کناره گیری و استعفای رضا شاه از سلطنت و برقراری آزادی های نسبی که همراه با آزادی زندانیان سیاسی بود. شور. شوق و اشتیاق به فعالیت های سیاسی و حزبی فزونی گرفت. در مدت کوتاهی ده ها نشریه. روزنامه و کتاب منتشر شد. جامعه در راستای جبران عقب ماندگی های سیاسی. اجتماعی خود که محصول دیکتاتوری دوره رضا شاه بود به تکاپو و تلاش افتاد. در این میان پیشه وری شخصیت برجسته تاریخ سیاسی ایران و آذربایجان در کسوت روزنامه نگار به نقد گذشته پرداخت تا از استبدادی که در حال بازسازی خود بود پیشگیری کند. پیشه وری توانایی بسیج توده ها را داشت که جلو تر از زمان حرکت کنند و مانع از پیشرفت ارتجاع در لایه های مختلف اجتماعی شوند. عملکرد و ندای حق طلبانه پیشه وری خوشآیند مرکز نشینان. کوته بینان و مدافعان وضع موجود و سر سپردگان استبداد نبود. از آن رو در آذربایجان که تجربه انقلاب و خیزش توده ای داشت پژواک یافت و مورد استقبال قرار گرفت. پیشه وری روانه تبریز شد و همکاری خود را با نشریه آذربایجان که به دو زبان ترکی و فارسی منتشر می شد شروع کرد. اوضاع اقتصادی آذربایجان بسیار تیره و تار بود. فرار سرمایه و نیروی کار زبده در دوران رضا شاه از آذربایجان همراه با پیآمد های جنگ و تعهد دولت ایران به متفقین بر وخامت اوضاع افزوده بود. پیدا کردن نان به یکی از معضلات روز مره تبدیل شده. تعداد بیشماری از قحطی. گرسنگی و بیماری جان می دادند. روشنفکران. آزادیخواهان. توده های مردم و دهقانان که از ستم خان و ژاندارم به ستوه آمده بودند برای برون رفت از بحران تلاش می کردند. ملاقات های پی در پی. جنب و جوش و جدال های فکری و ذهنی از یک سو و اوضاع بسیار نابسامان اقتصادی از سوی دیگر در آذربایجان آنان را به سوی چاره اندیشی و تشکیل حزب سیاسی سوق داد که سرنوشت سیاسی خود را دردست گیرند. همراه با تعیین سرنوشت به عقب ماندگی های سیاسی. اجتماعی و اقتصادی خود پایان دهند. بنابرین فرقه دمکرات آذربایجان زائیده ضرورت های اجتماعی اقتصادی آذربایجان و خواست توده های مردم از طبقات و اقشار گوناگون بود.

فرقه دمکرات آذربایجان در 12 شهریور 1324 با انتشار بیانیه تاریخی خود در 12 ماده به زبان های ترکی و فارسی فعالیت خود را آغاز کرد. در پیشگفتار بیانیه آمده است. ایران مسکن اقوام و ملل گوناگون است این اقوام و ملل هر قدر آزادتر زندگی کنند یگانگی بیشتری خواهند داشت. قانون اساسی ما نیز با تصویب قانون انجمن های ایالتی و ولایتی کوشیده است که به این وسیله تمام مردم ایران را در تعیین سرنوشت کشور هر چه بیشتر دخالت داده و رفع احتیاجات مخصوص ایالات و ولایات را بخود آنها واگذار کند. در مواد بیانیه به حفظ استقلال. تدریس زبان آذری( ترکی). توسعه صنایع. رفع بیکاری که در آذربایجان گسترده بود. توسعه تجارت. آبادانی شهر ها و توسعه راه های روستایی. اصلاحات ارضی و مبارزه با فساد اداری آمده بود که در پروسه عمل بسیار گسترده تر و پهن تر شد و همه جامعه بویژه زنان و روستائیان را تحت تاثیر خود قرار داد. برای اولین بار در تاریخ این منطقه و کشور های همجوار به زنان حق شرکت در انتخابات مجلس و شورا های شهر و روستا داده شد. استقبال شدید مردم از برنامه ها و عملکرد فرقه در مدت کوتاه حکومت مرکزی و دلسپردگان آنان را به وحشت و چاره جویی انداخت زیرا ترس آنان از آن بود که پیروزی فرقه در پیشبرد اهداف خود با همه کارشکنی های حکومت مرکزی الگویی برای دیگر ملل و اقوام ایران باشد. از آن رو موج حملات. تهمت ها. یاوه گویی ها. ناسزا ها و افترا ها از هر سو آغاز شد. برخی با ظاهری دلسوز و کینه ای نهان و برخی دیگر با چابلوسی و حیله و نیرنگ هم جانبه دست بکار شدند و به فریب افکار عمومی در درون و برون کشور پرداختند. در این میان برخی از شخصیت های ارتجاع پرست و روزنامه های وابسته به آنان پا را فراتر گذاشته از کلماتی مانند متجاسر. بی وطن. اجنبی پرست. اشرار. آدم کش. یاغی استفاده کردند تا شرایط را برای حمله نظامی و سرکوب آماده کنند. این در حالی بود که جنبش 21 آذر همه ویژگی های یک جنبش اجتماعی را در خود داشت.

جنبش 21 آذر محصول شرایط عینی و ذهنی جامعه آذربایجان بود و با گفتمان آن جنبش حرکت می کرد. در جنبش آذربایجان همه اقشار و طبقات شرکت مستقیم داشته و در راستای اهداف خود تلاش می کردند. با فراگیر شدن جنبش گاهی خواسته های توده ها از رهبری جنبش فزونی می گرفت و رهبری مجبور به اطاعت و پیروی از آن می شد. بازتاب آن را می توان در گفتار پیشه وری در روز های نخست و روز های واپسین شکست مشاهده کرد. جنبش برای رسیدن به اهداف خود حاضر به هرگونه فداکاری و پرداخت هزینه بود و در این راستا دسته های فدایی را تشکیل داده با امکانات محدود و تجهیزات ناقص از خود دفاع می کرد. از همه مهمتر جنبش 21 آذر پیام آور رهایی. آزادی و روز های بهتر و زیباتری برای آینده بود که از شور و شوق اجتماعی مردم آذربایجان سرچشمه می گرفت. هدف جنبش تقسیم قدرت و شکست اقتدار مرکزی بود که با درآمد های هنگفت نفتی و نیرو های نظامی امنیتی مانع از رشد دمکراسی و نهاد های مدنی می شد .

سیاست نیرنگ و فریب از سوی دولت مرکزی و عوام گرایی افراطی رهبری جنبش از سوی دیگر پیش زمینه های شکست را فراهم کرد در این میان سازش های پنهانی با برخی از دول خارجی که هنوز هم در پرده ابهامند شکست این جنبش عظیم را تسریع کرد. با انقلاب بهمن 1357 در ایران و فروپاشی اتحاد شوروی انتظار می رفت که آرشیو های هر دونظام گشوده شوند و برخی از ناگفته ها گفته شوند ولی هر دو نظام جمهوری اسلامی و فدراسیون روسیه مانع از آن شدند. برخی از پژوهشگران فرصت طلب و سود جو در جمهوری آذربایجان با کلمات پر زرق و برق و گاهی احساساتی و شور انگیز خود را رمز گشای آرشیو های ک گ ب معرفی کرده به تکرار گفتاری پرداختند که سال ها پیش از سوی افراد فرقه گفته شده بود. نوشته های این افراد در جمهوری اسلامی به سرعت ترجمه و به چاپ رسید زیرا با سیاست های آنان و نظام پیشین مغایرت و مخالفتی نداشت.

21 آذر امسال مصادف با 65 امین سالگرد این رخداد عظیم در تاریخ سیاسی و اجتماعی آذربایجان است. هر گروه. سازمان و فردی با پیش داوری ها. آموزه ها و برداشت های خود به ارزیابی آن می پردازد. آنچه مسلم است جنبش 21 آذر موج دیگری از جنبش های آذربایجان بود که پیش از مشروطیت آغاز شده و هنوز ادامه دارد. رژیم جمهوری اسلامی در برخورد با ملل ساکن در گستره ایران همان بینش و رفتار رژیم پیشین را گاهی با خشونت بیشتر ادامه می دهد. رژیم با تمام امکانات و توان خود مانع از نزدیکی این ملل و اقوام به یکدیگر می شود. به هر بهانه ای همان واژه های کهنه و اتهام های بی پایه را مطرح می سازد. در این میان سیاست های سرکوبگرانه رژیم جمهوری اسلامی از سوی پس مانده های شبه فاشیستی ساطنت طلب حمایت می شود. آنان با هر گونه نظریه. پیشنهاد و عملکردی که به تقسیم قدرت بیانجامد و یا قدرت مرکزی را تضعیف کند به شدت مخالفت می کنند ولی شرایط امروزی جهان و منطقه آبستن حوادثی است که هر لحظه می تواند تغییرات مهمی در جغرافیای سیاسی فراهم آورد. بنابرین شبح مساوات طلبانه. آزادی خواهانه و عدالت جویانه 21 آذر بر فراز منطقه می گردد...

mhyahyai@yahoo.com