به تازگی سه کتاب تازه با عنوان‌های «آغاز‌ِ ستایش علی و شکل‌گیری جهان‌بینی عباسیان»، نویسنده ریموند دکوین (Raymond Dequin)، «یکتاپرستی و زبان خشونت» اثر‌ِ پروفسور دکتر یان آسمن (1) و «ام‌الکتاب» به ویراستاری ولادیمیر الکسویچ ایوانف شرق‌شناس و یکی از برجسته‌ترین اساتید در زمینة تحقیقات مربوط به فرقة اسماعیلیه، توسط انتشارات پویا منتشر شد.

در این جا تلاش می‌کنم نگاهی کوتاه به بُن‌مایه‌های این سه کتاب بیندازم.

آغاز ستایش علی و شکل‌گیری جهان‌بینی عباسیان - ریموند دکوین

اساسن این کتاب دربارة علی‌ِ تاریخی است. آیا شخصیتی‌ِ تاریخی به نام علی وجود داشته یا خیر، پرسشی است که نویسنده در برابر خود نهاده و تلاش کرده با اتکا به همة اسناد‌ِ تاکنون شناخته‌شده، چه اسلامی و چه غیراسلامی، به ژرفنای این موضوع رخنه کند. نویسنده لایه‌های احادیث و روایات اسلامی را که در دوره‌ها و مقاطع‌ِ گوناگون‌ِ تاریخی نگارش شده‌اند با منابع‌ِ غیر اسلامی مانند یونانی، لاتینی و سُریانی مقایسه کرده و نشان می‌دهد که برای چند دهه اساسن نام‌ِ علی در هیچ کدام از این اسناد وجود نداشته است. از سوی دیگر، نویسنده نشان داده که تا مدت زیادی «علی» و «محمد» از صفات و مشخصه‌های همسان برخوردار بودند، سپس به عنوان «برادر» معرفی شدند و تازه در زمان عباسیان است که آرام آرام خط‌ِ تباری علی از محمد جدا می‌شود و این دو شخصیت نمادین به زندگینامه‌های جداگانه مجهز می‌شوند.

در کنار موضوع علی‌ِ تاریخی، نویسنده به زندگینامة همانند‌ِ «محمد»، پیامبر عرب، و «محمد بن حنفیه» که طبق‌ِ روایات اسلامی فرزند‌ِ علی از زنی به خوله (از قبیلة حنفی) است می‌پردازد و نشان می‌دهد که این دو برای زمانی بس طولانی از یک زندگینامه برخوردار بوده‌اند. این بخش از کتاب بر اساس کتاب پروفسور سلیمان بشیر به نام «مقدمه فی التاریخ الآخر» (1984) نوشته شده است.

یکی دیگر از موضوعات بسیار جالب در این کتاب این است که نویسنده با استناد به مدارک اسلامی و غیراسلامی نشان می‌دهد که عباسیان از لحاظ تباری ادامة امویان بودند و این دو تبار از نسل ولید، پسر عبدالملک، است که فرزندی داشته به نام عباس. این بخش از کتاب زیر عنوان‌ِ «عباسیان همان امویان هستند» آمده است.

بخش آخر کتاب، پژوهشی ژنتیکی‌ست دربارة «شریف‌«‌ها یا به اصطلاح ما ایرانیان «سادات». نویسنده که در ضمن دکتر‌ِ بیولوژی است، تعداد بسیاری از «سادات» در ایران، تونس، مراکش، ترکیه، عربستان سعودی و ... را از لحاظ‌ِ ژنتیکی مورد آزمایش قرار داده و سرانجام به این نتیجه می‌رسد که «سادات» که البته بخش‌ِ بزرگی از آن‌ها جعلی است از تبار‌ِ عباسیان یا به سخنی دیگر از نوادگان‌ِ ولید، پسر‌ِ عبدالملک مروان، هستند. این  گفتنی است که دی ان ای درخت‌ِ تباری عباسیان پیش از آن از استخوان‌های باقی مانده استخراج شده بود.

این کتاب اساسن برای اسلام‌پژوهان نوشته شده است. به همین دلیل این کتاب برای خوانندة غیرحرفه‌ای [که حرفه‌اش اسلام‌پژوهی نیست] دشوار است و شکیبایی می‌طلبد.

نام اصلی کتاب:

Frühe Ali-Verehrung und die Schöpfung des abbasidischen Weltbilds

منبع:

Die Entstehung einer Weltreligion II, Markus Groß & Karl-Heinz Ohlig

نویسنده: ریموند دکوین - Raymond Dequin

مترجم: ب. بی‌نیاز (داریوش)

طرح روی جلد: علی چکاو

انتشارات: پویا

چاپ اول اکتبر 2014/ 1392

197 صفحه، اندازه 15 * 22 سانتی‌متر

تعداد صفحه‌ها 196

قیمت: 14 یورو

پخش: کتاب فروغ www.foroughbook.net

یکتاپرستی و زبان خشونت - یان آسمن (1)

یان آسمن، مصرشناس، باستان‌شناس، دین‌شناس و منتقد‌ِ فرهنگ یکی از متفکران امروز است که پژوهش‌های گوناگونی در زمینة ادیان و به ویژه شکل‌گیری یکتاپرستی انجام داده است. او هم اکنون یکی از بهترین مصرشناسان جهان به شمار می‌رود.

کتاب‌ِ «یکتاپرستی و زبان خشونت» در حقیقت نقد ادیان یکتاپرستی است که خود را صاحب‌ِ انحصاری حقیقت می‌دانند. خدای یکتاپرستان، خدایی حسود است که هیچ خدای دیگری را در کنار‌ِ خود تحمل نمی‌کند: «هیچ خدایی به جز خدا!». یان آسمن در این کتاب - که در اصل سخنرانی‌ای در شهرداری‌ِ شهر وین بوده - نشان می‌دهد که فرق اساسی‌ِ غیر‌ِ یکتاپرستی با یکتاپرستی در این است که از نظر چندخدایی‌گرایی (غیریکتاپرستی)، همه‌ی خدایان یکی هستند و هیچ خدایی، خدا بودن دیگری را زیر علامت پرسش نمی‌برد، در حالی که شعار‌ِ یکتاپرستی «هیچ خدایی بجز خدا» است. به عبارتی خدای یکتاپرستان، همان گونه که در انجیل عهد عتیق آمده، خدایی‌ست حسود که هیچ خدای دیگر را در کنار خود نمی‌پذیرد و هر «رقیبی» را دشمن خود می‌انگارد. به نظر آسمن، یهودیان، مسیحیان و مسلمانان پرورش یافتة چنین خدایی هستند. آسمن معتقد است که این بُن‌مایة دینی- فرهنگی تا ژرفنای نویرون‌ها (عصب‌ها)ی مغز ما نفوذ کرده است. مبنایی که رفتار‌ِ اقتدارگرایانه این انسان‌ها را در زیستگاه‌ِ یهودی، مسیحی و اسلامی رقم می‌زند.

او در تفاوت‌گذاری میان‌ِ یکتاپرستی و غیریکتاپرستی می‌نویسد: « در ادیان غیریکتاپرست، خشونت در ارتباط با اصول‌ِ سیاسی‌ِ حاکمیت به کار گرفته می‌شود و نه در ارتباط با موضوع‌ِ رابطه فرد با خدا. به سخن دیگر، خشونت یک موضوع مربوط به قدرت‌ِ سیاسی است و نه حقیقت.» ما همین را برای نمونه در بودیسم مشاهده می‌کنیم. برای نمونه در سرزمین پهناور چین، جنگ‌های بسیار پرخشونتی رخ دادند ولی این جنگ‌ها با مضامین بودایی (دینی) گره زده نمی‌شدند و فقط از سرشت‌ِ سیاسی برخوردار بودند، یعنی خشونت یک موضوع مربوط به قدرت‌ِ سیاسی بوده و ربطی به «حقیقت» (خدا) ندارد.

آسمن با تکیه بر انجیل عهد عتیق - به ویژه کتاب‌ِ تثنیه- نشان می‌دهد که متون‌ِ سرشار از خشونت‌ِ این کتاب‌ِ مقدس که در واقع‌ِ رونویسی‌ِ وفادارانه‌ از پیمان‌ها و قراردادهای پادشاهان آشوری با امیران تحت‌ِ سلطه‌شان می‌باشد، نشانگر‌ِ آغاز فرآیند‌ِ جوش خوردن حوزة سیاسی با دین است که بعدها وارد مسیحیت و اسلام نیز شده است.

 ---------------

1- دیروز (جمعه 31 اکتبر) از سوی دوستی آگاهی یافتم که یکی از همکاران مترجم به نام فرهاد سلمانیان در حال ترجمه همین کتاب می‌ باشد و تاکنون دو بخش از آن را با عنوان «تک‌خدایی و زبان خشونت» در سایت رادیو زمانه منتشر کرده است.

تا آنجا که به من مربوط است، حدود هفت ماه پیش با نویسنده کتاب آقای آسمن تماس گرفتم و رسمن از او  اجازه ترجمه را دریافت کردم. البته دو ترجمه برای این کتاب ارزشمند نه تنها فاجعه نیست، بلکه باید آن را به فال نیک گرفت.   

نام اصلی کتاب:

Monotheismus und die Sprache der Gewalt

نویسنده: یان آسمن - Jan Assmann

مترجم: ب. بی‌نیاز (داریوش)

طرح روی جلد: علی چکاو

انتشارات: پویا، چاپ اول، اکتبر 2014

76 صفحه، اندازه 11 * 18 سانتی‌متر

قیمت: 8 یورو

پخش: کتاب فروغ www.foroughbook.net

ام‌الکتاب - ویرایش ولادیمیر الکسویچ ایوانف

تاریخ این کتاب حداکثر به زمان هارون‌الرشید برمی‌گردد، یعنی اواخر سدة دوم هجری. این کتاب یکی از منابع باقی‌ماندة جریان‌های گنوسی (عرفانی) میانرودان و ایران است که بعدها به غالیان‌ِ شیعه (گزافه‌گویان) شهرت یافتند.

بن‌مایة این کتاب علی‌رغم‌ِ ذکر‌ِ نام‌های اسلامی چون محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین، گنوسی (عرفانی) است.

قدمت‌ِ جریان‌های گنوسی (عرفانی) بسیار طولانی‌تر از ادیان یکتاپرستی است. جهان‌بینی‌ِ عرفانی در مرتبة نخست بر کیهان‌شناسی استوار است و خدای آفریننده در ارتباط با عناصر‌ِ کیهانی توضیح داده می‌شود. از این رو، بدون درک‌ِ بودیسم و همچنین دستاوردهای علمی سومریان در زمینة کیهان‌شناسی، فهمیدن‌ِ دستگاه‌ِ نظری عرفانی که بر میراث‌ِ سومریان و بودیسم استوار شده ناممکن است.

سومریان (3000 تا 2115 پیش از میلاد) که در بسیاری حوزه‌های تمدن از جمله کیهان‌شناسی کارآمد بودند، توانستند با اتکا به دانش خود، سال را به 360 روز، روز را به دو بخش‌ِ 12 ساعته (شب و روز) و سال را به 12 ماه تقسیم‌بندی کنند. روش محاسبة سومری‌ها در دستگاه‌ِ محاسباتی‌ِ شصتگان بود. نظام‌ِ شصتگانی یا دقیق‌تر گفته شود عدد 60، حاصل‌ِ ضرب‌ِ 5 و 12 است [پیش شرط ذهنی این دستگاه‌ِ محاسباتی این چنین بوده است: با انگشت شصت، بندهای چهار انگشت دیگر که روی هم رفته 12 تا هستند شُمرده می‌شدند. حاصل ضرب 5 انگشت با 12 بند انگشت می‌شود 60. این که ما امروز به انگشت بزرگ 60 می‌گوییم از همین جا می‌آید. هنوز در بعضی از روستاهای هند به همین شیوه محاسبه می‌شود]. همین دو عدد‌ِ 5 و 12 بعدها در جریان‌های گنوسی به اعداد مقدس تبدیل شدند. ولی جالب این است که خود عدد 12 نیز حاصل‌ِ جمع‌‌ِ دو عدد‌ِ اول‌ِ 5 و 7 است [اعداد اول، اعدای هستند که به هیچ عددی دیگر به جز یک و خود تقسیم‌پذیر نیستند]. عجیب نیست که گرایش‌های عرفانی از عدد 5، پنج نور‌ِ الهی سازندة جهان را برداشت می‌کنند و جهان را به 7 طبقه (آسمان) و زمان را به 7 دور (Cycle time) تقسیم می‌کنند. تقسیم کیهان به 7 طبقه و 7 دور‌ِ زمانی (Cycle) نیز یکی دیگر از کشفیات‌ِ سومریان بود. آن‌ها نخستین کسانی بودند که کشف کردند خورشید در مرکز‌ِ منظومة شمسی قرار دارد و شش سیاره را کشف کرده بودند: سیاره‌ی تیر (Mercury)، ناهید (Venus)، زمین (Earth)، بهرام (Mars)، مشتری یا هُرمُز (Jupiter) و کیوان (Saturn) و این سیاره‌ها در کنار «ماه» یا قمری که دور زمین می‌چرخد یک سامان‌ِ 7 گانه را تشکیل می‌دادند. [برای مطالعه بیشتر، نگاه کنید به «تاریخ از سومار آغاز می‌شود»، س. ن. کرامر، مترجم: دکتر منوچهر نصرتی، انتشارات فروغ]

جریان‌های عرفانی در ایران و میانرودان یک ابتکار دیگر انجام دادند: عدد مقدس‌ِ 7 را با عدد مقدس‌ِ 12 جمع کردند و از آن عدد اول‌ِ 19 را به دست آوردند. عدد‌ِ اول‌ِ 19، عدد مقدس‌ِ در اسلام یا بهتر گفته شود عرفان‌ِ اسلامی است. کسی که با قرآن آشنایی داشته باشد می‌داند که نویسندگان‌ِ قرآن تلاش کرده‌اند تا سوره‌ها و آیه‌های قرآن را به گونه‌ای با عدد «مقدس‌«ِ 19 تنظیم کنند، موردی که در بعضی از بخش‌های قرآن تظاهر می‌کند ولی روی هم رفته موفق نبوده است. برای نمونه، آغاز سوره‌های قرآن همیشه با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شود که از «19» حرف تشکیل می‌شود. موردی که در ام‌الکتاب مورد پرسش قرار می‌گیرد و «باقر‌العلم» یعنی امام محمد باقر که خود ظاهرن از گنوسی‌ها بوده بدان پاسخ می‌دهد.

ام‌الکتاب تفسیر گنوسی از قرآن و جهان است. مانند مابقی‌ِ آثار گنوسی در این جا نیز دو خدا وجود دارد، خدای عالم‌ِ بزرگ و خدای عالم‌ِ کوچک. در ام‌الکتاب‌، خدای خالق «ملک‌ِ تعالی» نام دارد. همچنین جهان از پنج نور الهی ساخته شده است که قالب‌های انسانی این پنج نور، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین‌اند. اگرچه این پنج‌ تن، شخصیت‌های «اسلامی» هستند، ولی در ام‌الکتاب اساسن به گونه‌ای نمادین معرفی می‌شوند. در کنار‌ِ این عناصر گنوسی، ما با حلول روح یا بهتر بگوئیم حلول‌ِ روح‌القدس در امامان - یا دقیق‌تر گفته شود «امامان‌ِ زمان»- رو به رو هستیم، موردی که تحت تأثیر دین زُروان (زُروانیسم) ایرانی است که خالق‌ِ جهان را «زمان بی‌کران» یا «صاحب‌ِ زمان» [زُروان] می‌داند. از سوی دیگر، مانند دیگر جریانات عرفانی، دوآلیسم (دوگانه‌گرایی/ ثنویت) مبنای حکمت‌ِ (Theosophy) و جهان‌بینی آن‌ها را تشکیل می‌دهد: ماده در برابر روح، نور در برابر ظلمت، جسم در برابر روح و ...

ام‌الکتاب در کنار‌ِ «کتاب‌ِ هفت و سایه‌ها» [کتاب الهفت و الاظله] به معدود کتاب‌های غالیان شیعه تعلق دارد که می‌تواند تا حدودی بر حال و هوای مراحل‌ِ آغازین اسلام پرتوافکنی کند.

شاید بتوان گفت که ام‌الکتاب به آن مرحله‌ای از تاریخ‌ِ عرفان تعلق دارد که جریانات‌ِ وابسته بدان زیر فشار دستگاه‌ِ‌ به غایت‌ خشن‌ و سرکوبگر‌ِ عباسیان، مجبور شدند به تدریج عناصر‌ِ اسلام‌ِ دولتی که عباسیان نمایندگان آن بودند، وارد‌ِ جهان‌بینی خود کنند ولی آن عناصر را با نظام‌ِ فکری خود تأویل و تفسیر می‌کردند. به عبارتی دیگر، ام‌الکتاب یک مقطع معین میان گنوسیسم پیشااسلامی و اسلام‌ِ عباسیان است.

خواندن کتاب برای پژوهشگران خالی از ماجراجویی نیست، ولی احتمالن خوانندة غیرحرفه‌ای، هم به دلیل‌ِ زبان‌ِ کتاب و هم به دلیل موضوعات طرح شده در آن، با دشواری رو به رو خواهد شد.

 نام کتاب: ام‌الکتاب

نویسنده: گمنام

تاریخ نگارش: پیش از 180 هجری

مکان‌ِ کشف‌ِ کتاب: شُغنان (تاجیکستان امروزی)

ویراستار: ولادیمیر الکسویچ ایوانف

منبع: Der Islam (Zeitschrift für Geschichte und Kultur des Islamischen Orients), Nr.: 23, 1936

به کوشش‌‌ِ ب. بی‌نیاز (داریوش)

انتشارات پویا، کلن

چاپ نخست 2014/ 1392

طرح روی جلد، علی چکاو

136 صفحه، اندازه 15 * 22 سانتی‌متر

قیمت: 14 یورو

پخش: کتاب فروغ www.foroughbook.net

«خوانندگان‌ِ همیار‌ِ» (supporting Readership) با پرداخت 24 یورو در سال، کتاب‌های منتشر شده توسط پویا را با 40% تخفیف دریافت می‌کنند. برای آگاهی بیشتر از سایت‌ِ پویا دیدن کنید: www.pooyapublishing.net