رفتن به محتوای اصلی

عبادان، نمونه ای از مسخ هویت
23.12.2012 - 20:45

 پالایشگاه نفت طی قراردادی مابین شیخ خزعل حاکم عرب امارت عربستان (اقليم كنوني اهواز) و انگلستان در سال 1913 میلادی (1292 شمسی) تاسیس شد. عبادان به دلیل موقعیت جغرافیایی اش و نزدیک بودن به آبهای آزاد و از جهت نزدیکی به محمره، مرکز حکومت شیخ خزعل، که از امنیت بیشتری برخوردار بود جای مناسبی برای احداث پالایشگاه بود.

 گفته می شود که این پالایشگاه با ظرفیت 2500 بشکه در روز کار خود را آغاز کرد. تا قبل از تاسیس پالایشگاه نفت، عبادان شهری بود در کنار مرکز حکومت شیخ خزعل حاکم عربی امارت عربستان که جز حدود چهار صد تن نظامی بلوچ، که در ارتش خزعل خدمت می کردند و شماری مسیحی عرب از مارونی های لبنان که در امر تجارت اشتغال داشتند جمعیت شهر مطلقا عرب بود. همزمان با تاسیس و ساخت پالایشگاه انگلیسی ها به ساخت محله های مسکونی مجللی با خیابانهای مشجر اقدام کردند.

شمار زیادی از این خانه ها تا به امروز بجای مانده اند. همچنین آنها اقدام به تاسیس بیمارستان و مراکز خرید و بازارچه کردند و سینما و سالن های تفریحی و کلوب های ورزشی از قبیل گولف و استخرها و غیره ساختند. اولین سینمای عبادان در سال 1913ساخته شد، که در آن فیلم های صامت نمایش داده می شد و تنها انگلیسی ها اجازه استفاده از آن را داشتند. پس از چند سال انگلیسی ها با ساختن سالنی دیگر برای نمایش فیلم این سینما را به هندی ها تحویل دادند و تا به امروز بقایای این سینما به سینمای هندی ها معروف است.

در دهه 20 میلادی سینمای بدون سقف و سرباز تاسیس شد تا در تابستانها مورد استفاده قرار گیرد. وعلاوه براین و با توجه به شناخت انگلیسی ها از اسب های عربی و وفور آن در عبادان به دلیل علاقه عرب های منطقه به اسب سواری و پرورش اسب عرب، انگلیسی ها باشگاههای سوارکاری براه انداختند. با توسعه پالایشگاه نفت و ورود شمار بیشتری از متخصصان انگلیسی شیوه زندگی غربی نیز به تدریج وارد این شهر شد. کارگران عرب که شمار اندکی از آنها فرصت تحصیل در بصره یا مدارس خزعلیه محمره و یا چاسبیه اهواز را داشتند و یا سواد خواندن و نوشتن عربی را در مکاتب محلی فراگرفته بودند بهمراه اکثریتی از کارگران عرب بی سواد در کنار دیگر کارگران هندی و پاکستانی و بنگالی کار پالایشگاه را با مدیریت انگلیسی ها پیش می بردند. در این دوره ایالت عربستان با عرب های همسایه که زیر سلطه عثمانی بودند و همچنین با مصر که در آن زمان یکی از مراکز نهضت فرهنگی و فکری بود روابط فرهنگی وسیعی داشت. با همکاری برخی از تحصیل کرده های محمره با روزنامه نگاران مصری، مجله ها و نشریاتی بوجود آمد که اوضاع امارت عربستان یا اقلیم اهواز را پوشش می داد.

این مجله ها بسان پلی فرهنگی بودند میان عرب های ایالت عربستان و مصر. از جمله این نشریات می توان به نشریه (العمران) اشاره کرد که توسط "عبدالمسیح انطاکی" اداره می شد. این نشریه اخبار مناطق عرب نشین امارت عربستان را پوشش می داد. این ارتباطات فرهنگی و آشنایی با پیشرفت های صورت گرفته در مصر، سبب شد تا شیخ خزعل استادان مصری و سوری را به عربستان دعوت کند و آنها را به کار آموزش و تعلیم گمارد. در این مورد می توان به دعوت شیخ خزعل از موسیقی دان بزرگ اهل حلب سوریه "شیخ علی الدرویش" و تشکیل فرقه موسیقی اشاره کرد. علی الدرویش یکی از موسیقی دانان معروف زمان خود بود.

استادان بزرگی  از قبیل محمد عبدالوهاب و ریاض السنباطی که سر آمد موسیقی مصر و جهان عرب هستند، روزگاری را به عنوان هنرجو زیر نظر علی الدرویش گذرانده اند. وی استاد تدوین موسیقی حلبی و تدوین کننده موشحات تاریخی حلب بوده و به نواختن نی معروف بود. او به همراه موسیقی دانینی چون "عمر البطش" و "محمد طیفوری" و شماری دیگر از اهل موسیقی به محمره آمد و در آنجا یک گروه موسیقی تشکیل داد و به آموزش موسیقی اهتمام ورزید.

گرچه شیخ علی الدرویش پس از دوسال به حلب بازگشت اما فرقه موسیقی اش در محمره تا پایان حکومت شیخ خزعل به فعالیت هنری خود ادامه داد. همچنین بمنظور استفاده از تجربه مصریان در امر کشاورزی شیخ خزعل شماری از کشاورزان زبده مصری را به محمره فراخواند و کاشت محصولاتی چون پنبه را در کنار پاره ای دیگر از محصولات براه انداخت. انتشار نشریات عربی عراق عثمانی و مصری در سطح امارت عربستان یا اقلیم اهواز نقش بسزایی در افزایش آگاهی ملت عرب از تغییرات و پیشرفت های حاصله در دیگر نقاط جهان داشت. از لحاظ اقتصادی نیز حضور کشتی های کوچک و بزرگ شیخ خزعل پلی آبی ارتباطی عربستان با عرب های کویت و بحرین و قطر و امارات و شبه جزیره عرب بود. کاروان های تجار عرب از دیگر شهرهای عرب نشین با عبور از محمره و یا عبور از دشت (شلوه[شل وه] دشتی میان بصره وعربستان) راهی بصره و عماره می شدند و از آنجا به بغداد و یا شام(دمشق) رهسپار می شدند. این تجار که اکثرا سواد خواندن و نوشتن داشتند علاوه بر تجارت حکایت ها و تازه های فرهنگ و ادب را به شهرهای خود به ارمغان می آوردند از جمله می توان به سوالف الشام (روایت های شام) در این زمینه اشاره کرد.

فعالیت مکاتب محلی در آموزش خواندن و نوشتن به زبان عربی، تاسیس مدارس نوین (خزعلیه) و (چاسبیه)، فعالیت فرهنگی و رواج شعر و ادب در میان عرب ها و پیدایش نام های سرشناس در ابواب متعدد شعر عربی در این مناطق، تاسیس فرقه های موسیقی نوین در کنار موسیقی عربی سنتی محلی و رهسپار شدن شماری از جوانان عرب برای تحصیل به اروپا و برخی کشورهای عربی جهت تحصل علم و بازگشت فارغ التحصیلان به مناطق خود، استفاده از تجارب کشاورزی کشورهای موفق در این زمینه و حضور گروههایی از این کشاورزان مصری در محمره جهت توسعه کشاورزی مناطق عرب نشین، ارتباط با اجانب و متخصصان در پالایشگاه نفت و آشنایی با شیوه زندگی مدرن آنها، تاسیس بیمارستان و دیگر امکانات مدرن به دست انگلیسی ها همه و همه حکایت از گام نهادن مردم عربستان در مسیر توسعه و پیشرفت داشت.

پیشرفت های یاد شده، همچنین حکایت از پویایی فرهنگ عربی در میان این مردم دارد که به تازگی به مرحله گذر از سنت به مدرنیته قدم نهاده بود. تغییرات به وجود آمده در دوره زمانی 1900-1925 بقدری بود که عربهای دیگر شهرها که از محمره دورتر بودند عربهای محمره و عبادان را "حضر"(به معنی انسان های متمدن ) می نامیدند.     زندگی مسالمت آمیز مردم عرب در شهرهای محمره و عبادان با خارجی هایی از قبیل انگلیسی ها، هندی ها، پاکستانی ها و حضور ادیان مختلف از قبیل مسیحیت، یهودیت و سیک در این شهرها حکایت از رویکرد مثبت عرب های شیعه و سنی این شهرها به وضع جدید بوجود آمده، دارد.

ساکنان عبادان گرچه از وخامت روابط شیخ خزعل با انگلیسی ها و حکومت مرکزی ممالک محروسه با سرکارآمدن رضا خان تا حدی خبر داشتند اما به هیچ وجه از خوابی که انگلیس برای آنها دیده بود و سرنوشتی که در انتظارشان بود اطلاعی نداشتند. با وزش بادهای غضب آلود مرکزی بسوی ایالت عربستان و لشکرکشی رضا خان به منطقه در آوریل 1925، و تبعید شیخ خزعل به تهران تاریخ جدیدی بر صفحات شهر عبادان نوشته شد که بعدها از یاد همگان برد که قبل از (آبادان) عبادانی بود. در دهه سی میلادی و به دستور رضا خان و طی بخشنامه ای نام عربی شهرها به فارسی تغییر داده شده و همچون که محمره به (خرمشهر) تبدیل شد عبادان نیز به (آبادان) تغییر یافت. طی این بخش نامه اسامی تمامی شهرهای عربی به فارسی تغییر یافت. همچنین مدارس نوین به زبان فارسی از همان سالهای اولیه پس از 1925 شروع بکار کرد. زبان و فرهنگ عربی با ممنوعیت مطلق روبرو شد و عرب ها با سیاست های یکسانی سازی فرهنگی برای اولین بار روبرو شدند.

به عنوان مثال اگر مرد عربی با دشداشه وارد شهر می شد ماموران نظامی رضا خان با قیچی نصف دشداشه را می بریدند تا به شکل پیراهن درآید. همچنین برنامه اول توسعه کشور در ایالت عربستان که به تازگی نامش به خوزستان تغییر یافته بود به اجرا در آمد. برنامه دوم توسعه نیز به این استان اختصاص داده شد به گونه ای که بنا به گزارش سازمان برنامه و بودجه، از مجموع اعتبارات این دو برنامه توسعه سهم خوزستان 91.5 درصد کل اعتبارات کشور بود! از سلطه سیاسی کامل مرکز بر این ایالت چند سالی بیش نگذشته بود که سیل عظیم مهاجران غیربومی از استان های دیگر به عبادان سرازیر شد. توسعه بیشتر پالایشگاه نفت در سال 1938 تبدیل شدن آن به یکی از بزرگترین پالایشگاههای خاورمیانه و هزاران فرصت شغلی ایجاد شده، زمینه را برای ورود مهاجران زیادی هموار کرد. در مدتی در حدود 25 سال پس از ورود رضاخان به منطقه، جمعیت آبادان در سال 1956 میلادی به بیش از ده برابرافزایش یافت و به رقم 227 هزار نفر رسید.

سیل عظیم مهاجران به گونه ای بود که در عبادان خانه های کافی برای سکونت آنها وجود نداشت به همین دلیل شرکت نفت ایران-انگلیس اقدام به ساخت ساختمانهایی برای سکونت کارگران و کارمندان خود کرد که این ساختمان ها به (بنگله ها) معروف است. برحسب آمارهای دولتی حدود 62 درصد این مهاجران از اصفهان و یزد بودند و 24 درصد از استان فارس و بنادر و 8 درصد از کرمانشاه و الباقی از بقیه استان ها.   در سال 1939 دانشکده نفت آبادان دومین دانشکده کشور پس از دانشکده فنی تهران تاسیس شد تا نیروهای ایرانی را جهت کنترل تاسیسات نفتی پرورش دهد که در نتیجه آن نیروهای تحصیل کرده بیشتری ازاستان های مرکزی وارد این شهرشدند. "رادیو نفت ملی" اولین فرستنده رادویی در آبادان و متعلق به شرکت نفت بود که در سال  1332 شمسی راه اندازی شد. این رادیو 24 ساعت برنامه پخش می کرد و زیر نظر شرکت نفت اداره می شد.

 دومین فرستنده رادیویی بنام "رادیو آبادان" 1352 راه اندازی شد. این فرستنده ها فارسی زبان موسیقی انگلیسی و فارسی پخش می کردند. از همان سالهای اول این فرستنده ها در لابلای برنامه هایشان عرب ها را تهدیدی برای ایران قلمداد می کردند. همچنین آبادان دومین شهر ایران بود که پس از تهران که دارای یک شبکه ملی و یک شبکه کوچک دیگری که توسط اتباع آمریکایی اداره می شد، در سال 1337 دارای شبکه تلویزیونی شد. این شبکه به دلیل اینکه سومین شبکه تلویزیونی کشور بود شبکه سه نام گرفت. ساعات پخش این شبکه تلویزیونی از ساعت چهار بعد از ظهر تا ساعت یک بامداد بود. این شبکه تلویزیونی که در ابتدا شبکه ای خصوصی بود در سال 1348 در اختیار دولت قرار گرفت. در حقیقت مرکز آبادان همچون مرکز پخش صدا و سیما کل استان بود. از این رسانه ها اخبار و برنامه های سیاسی مربوط به ایران و منطقه پخش می شد.

در این زمینه می توان به نقش این رسانه ها در اطلاع رسانی جهت دهی شده در مورد اختلافات ایران و عراق در مسائلی همچون انقلاب های ملت عرب در شهرهای عرب نشین همچون محمره و حویزه و خفاجیه و میناو و غیره اشاره کرد. اهمیت فرستنده رادیو در آن زمان آنقدر بود که اولین "جنبش آزادی بخش احواز" به رهبری محیی الدین آل ناصر زمانی که قصد داشت  با براه انداختن انقلابی مردمی در محمره و عبادان و اهواززمینه را برای استقلال اهواز مهیا سازد قرار بود تا با اشغال مرکز این فرستنده رادیوی از طریق رادیو در تمام شهرهای عربی انقلاب خود را اعلام کند.  اکثر برنامه ها به زبان فارسی بود و آن برنامه هایی که به عربی بود بیشتر یا سیاسی بود و نقشی جهت دهنده در مورد حوادث سیاسی روز بازی می کرد و یا جنبه مذهبی و شیعی. از تلویزیون آبادان عمدتا موسیقی بندری، دزفولی و بختیاری پخش می شد و برنامه هایی اجتماعی و فرهنگی با لباس محلی این فرهنگ ها از این تلویزیون عرضه می شد.

البته این امر خود حکایت از هویت مخاطبان این شبکه که اکثریت غالب آنها مهاجران غیر بومی بودند و همچنین حکایت از رسالت فرهنگی اجتماعی و هویتی این کانال تلویزیونی دارد. از دیگر نکات حائز اهمیت درباره شبکه تلویزیونی آبادان همکاری این شبکه با تلویزیون تهران است و نقش فرا استانی آبادان در کار رسانه ای است. شبکه تلویزیونی آبادان برنامه هایی تهیه می کرد که از طریق شبکه تهران در سطح ملی پخش می شد. به عنوان مثال این شبکه هر ساله در ایام عید نوروز برنامه هایی را تهیه می کرد که از جمله آنها می توان به "شبهای آبادان" اشاره کرد. همچنین گروههای موسیقی از استانهای مجاور به استودیو تلویزیون آبادان مراجعه می کردند و موسیقی محلی خود را ضبط می کردند و از تلویزیون آبادان پخش می شد. از دیگر نقش های حساس و ملی این شبکه که رویکرد ملی و مرکزگرای آن را بوضوح عیان می سازد حضور شخصیتهای مرکزگرایی است که از آنها آثار ادبی با جنبه نژادپرستانه و تحقیر فرهنگهای دیگر بویژه فرهنگ عربی بجای مانده است.

از جمله این شخصیتها می توان به مهدی اخوان ثالث اشاره کرد. وی مجری برنامه ای تحت عنوان "قصه ای برای برو بچه ها"(دریچه ای بر باغ بسیار درخت) بود. این شاعر ملی گرا که از تهران به آبادان آمده بود در مدت اقامتش شبهای شعر معتددی را در شهرهای مختلف استان برگزار می کرد که همگی آنها پوشش رسانه ای داده می شد. همچنین از دیگر برنامه های مهم شبکه تلویزیونی آبادان می توان به برنامه های تهیه شده درباره محصولات کشاورزی استان و پخش برنامه هایی در دفاع از طرح توسعه نیشکر است که آن زمان در منطقه السبعه (هفت تپه) شروع شده بود و با مخالفت کشاورزان عرب روربرو شده بود.

 این طرح بیش از 25 هزار هکتار را از زمینهای کشاورزان عرب مصادره کرده و چندین روستا را ویران ساخت. هدف از این برنامه ها علاوه بر متقاعد ساختن کشاورزان عرب به ترک زمین های کشاورزی خود، تشویق کردن ساکنان استان های دیگر است جهت مهاجرت به این استان و استفاده از زمین های حاصلخیز مصادره شده و آبهای فراوان است. سینما عنصر دیگری بود که در این رویارویی نهان، به عرصه کشیده شد. سینماهای متعددی در آبادان تاسیس شد به گونه ای که در سال 1353 شمسی پس از تهران که دارای 39 سینما بود آبادان با داشتن 28 سینما در رتبه دوم کشور از لحاظ تعداد سینما قرار داشت. پس از آبادان، استان فارس با 9 سینما و اصفهان با 4 سینما و مشهد 4 سینما در رتبه های بعدی بودند.

 سینماهای آبادان با بستن قراردادهایی با شرکت های فیلم سازی نظیر"متروگلدوین مایر" و "کملبیا" و "فوکس قرن بیستم" و "یونایتد آرتیستز" و "والت دیزنی" دروازه شهر را به جهان مدرن به شکل کامل گشودند به گونه ای که مردم آبادان همزمان با مردم نیویورک و لندن آخرین فیلم های روز را تماشا می کردند. این تعداد زیاد سینما در آبادان که ترویج دهنده فرهنگ و متد زندگی غیر بومی بود بسان ابزاری در دست مرکزگرایان قرار گرفت تا بواسطه آن هویت ملی ساکنان اصلی منطقه یعنی عربها را مورد حمله قرار دهند تا بتوانند بواسطه دیگر برنامه های یکسان سازی فرهنگی، هویت عربی را از صحنه محو کنند. عملکرد موفق هجوم مهار نشده مدرنتیه در ضربه زدن به هویت سنتی عربی آنقدر بود که تا به امروز جامعه شناسان مرکزگرا آن را یکی از عناصر مهم هویت ایرانی معرفی می کنند. در نتیجه این سیاست آبادان به دروازه ورود مدرنیته به ایران تبدیل شد.

 همچنین این شهر به دلیل داشتن فرصت های شغلی بسیار زیاد و آنهم با درآمد عالی، به دلیل رواج یافتن شیوه زندگی غربی و همزیستی مهاجران وارده با انگلیسی ها و دیگر خارجی ها، وجود انواع متعدد تفریح ها و مراکز ورزشی مدرن، وجود کاباره ها و کلوب های شبانه و آزادی روابط اجتماعی از آبادان قبله ای ساخت برای تمام ایرانیان. دیگر کمتر فیلم فارسی بود که در آن  ذکری از آبادان نمی شود. بدین ترتیب مثلث سه گانه پول، قدرت و مدرنیته سبب شد تا ورود سیل عظیم مهاجران به شهر عبادان، ساکنان اصلی عرب را به حاشیه براند و تنها چند سال از بدو ورود مهاجران بیش نگذشته بود که ساکنان اصلی عبادان در شهر جدید و عظیم آبادان در میان سیل عظیم مهاجران ناپدید شدند. در نتیجه این امر آبادان شهری شد با مردمان با درآمد بالا و با پرستیژ غربی، که در محاصره دهها روستای عربی که در فقر و بدبختی دست و پا می زدند.

تاثیر مهم این چرخه پول و قدرت مسلح به مدرنیته تنها به شهر آبادان محدود نمی شد. سیل عظیم مهاجران غیربومی خود برای بلعیدن چند هزار ساکن اصلی عبادان کافی بود اما آبادان با این چنین قدرت فرهنگی و عملکرد سیاسی آن هم در محلی که در عمق استراتژیک مناطق عرب نشین قرار دارد حکایت از پروژه ای داشت برای بلعیدن تمامی مناطق عرب نشین و خلق هویتی جعلی بنام (هویت آبادانی). در آبادان توسعه آغاز شده در میان عرب ها در آغاز قرن بیستم به یکباره با سیطره رضاخان بر ایالت آنها متوقف شد و عربها به حاشیه رانده شدند تا در فقر بدبختی خود بسوزند و بسازند و شاهد پا گرفتن مهاجران در شهر خود باشند و تحقیرهای دستگاه تبلیغاتی را شنوا باشند.  در آبادان سگ هار مدرنتیه و ظواهر مادیش بهمراه تبلیغات مغرضانه و نژادپرستانه رسانه ها و سیستم آموزشی فارسی ساز به جان فرهنگ عربی مردم عرب کل منطقه افتاد به گونه ای که کمتر کسی در این شهر آباد شده بر خسران صاحبانش اصلی اش توانست از این سیاه چال مسخ هویت جان سالم بدر برد. آبادان برای مهاجران شهر پول و خوشی و آزادی های فردی و برای عرب های شهر فقر و بدبختی، به حاشیه رانده شدن و تحقیر و مسخ هویتی بود. در آبادان زمان برای ساکنان اصلی آن متوقف شد تا مهاجران با سرعتی عجیب پله های ترقی را پشت سر گذارند.

تجربه موفق آبادان در جعل هویت عربی این شهر و علم شدن آن در سطح ایران در رسانه ها از رادیو و تلویزیون گرفته تا سینما و روزنامه ها و مجلات همه و همه دست بدست هم دادند تا در سایه به حاشیه راندگی ملت عرب در این مناطق هویت جعلی آبادان به عنوان هویت کل منطقه جا زده شود و در سایه ممنوعیت فرهنگ و زبان عربی و هموار شدن راه برای ورود سیل عظیم مهاجران به دیگر شهرها از قبیل معشور و اهواز و عمیدیه ملت عرب مسخ هویتی شود و در اقلیت قرار گیرد.

اما بازی ابرقدرتها همانطوری که در آوریل 1925 عبادان را بدست استثمارگران مرکزگرا سپرده بود این بار با تهدید شدن مصالح خودشان، عبادان را درگیر جنگی ویرانگر ساختند و همه چیز را با هم سوزاند. جنگ، خوشی مهاجران را بر باد داد و زندگی ساکنان اصلی عبادان را به کلی ویران کرد. اکنون جمهوری اسلامی نیز به دنبال احیای هویت ساختگی(فارسی) در راستای ادامه فارسیزاسیون است و در سوی دیگر ساکنان اصلی این خطه در فقر و بدبختی روزگار می گذرانند.

*عکس پیوستی تصویری از شیخ خزعل بر صفحه اول نشریه (العمران) است. این نشریه با سرمایه شیخ خزعل و سردبیری عبدالمسیح انطاکی در عربستان(خوزستان) و در سطح جهان عرب منتشر می شد.

  •  

دیدگاه‌ و نظرات ابراز شده در این مطلب، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع ایرانگلوبال را منعکس نمی‌کند.

کیانوش توکلی

فیسبوک - تلگرامفیسبوک - تلگرامصفحه شما

توجه داشته باشید کامنت‌هایی که مربوط به موضوع مطلب نباشند، منتشر نخواهند شد! 

افزودن دیدگاه جدید

لطفا در صورتیکه درباره مقاله‌ای نظر می‌دهید، عنوان مقاله را در اینجا تایپ کنید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • Web page addresses and email addresses turn into links automatically.

لطفا نظر خودتان را فقط یک بار بفرستید. کامنتهای تکراری بطور اتوماتیک حذف می شوند و امکان انتشار آنها وجود ندارد.

CAPTCHA
لطفا حروف را با خط فارسی و بدون فاصله وارد کنید CAPTCHA ی تصویری
کاراکترهای نمایش داده شده در تصویر را وارد کنید.