تشکیل حزب در قفقاز با تاسیس حزب حیات توسط احمد آقایف و علی مردان توپچی باشی  در آذربایجان شروع شد سپس مرحوم محمد امین رسول زاده، عباس کاظم زاده، افندی اف و حاجینسکی و چند تن دیگر در سال 1904 از حزب سوسیال دموکرات روس جدا شدند و حزب همت را تشکیل دادند.در سال 1905نریمان نریمانوف و عزیز بیگوف نیز به حزب همت پیوستند.

البته در سال 1907 میلادی نریمانوف و افندی اف بازداشت  و رسول زاده مجبور به خروج از کشور شد.پس از اعلان عفو عمومی تزار ،مرحوم  رسول زاده حزب مساوات را با یاری کاظم زاده و میکاییل زاده رهبری کرد. محمد امین رسول زاده، شریف زاده و... تاسیس نمودند. در سال 1917 کنگره مشترک حزب اسلامی و دموکرات مساوات با حزب فدرالیست‌های ترک  های عثمانی برگزار گردید که منتج به اتحاد دو حزب تحت عنوان حزب دموکراتیک فدرالیست‌های مساوات ترک بود. این حزب پس از سازماندهی جدید اعلام خود مختاری و استقلال نمود. در 15 سپتامبر سال 1918 سپاهیان ترک لشگر قفقاز  به فرماندهی سردار نوری پاشا وارد باکو شدند و دولت مساواتیان که از پشتیبانی  معنوی ترکان عثمانی برخورداربود به شهر باکو انتقال یافت.

«در سی ام اکتبر سال 1918 سپاهیان انگلیس به فرماندهی ژنرال تومسون شهر باکو ر ااشغال کردند   ٬ ولی دولت جمهوری آذربایجان که توسط مساواتیان تاسیس یافته بود همچنان به رسمیت شناخته شد. »(۱)

 حزب فوق الاشاره در تاریخ 27 ماه مه سال 1918 در شهر تفلیس دولت ملی  ر ابا نام « جمهوری آذربایجان » تاسیس و اعلام استقلال نمود. این دولت  که اولین جمهوری دنیای اسلام  و ترکان بود در ماه ژوئن همان سال مقر خود را به شهر گنجه انتقال داد.

حزب عدالت نیز در سال 1917 توسظ نریمان نریمانوف. بنیاد زاده تاسیس شد.البته ابیلوف و آغاملی اوغلو از این حزب جدا شدند و با تفکرات چپی که داشتند دست یاری به سوی برخی از بلشویکها دراز کردند.البته فعالیت گرجیها را نیز نباید نادیده گرفت.افرادی مانند زوردانیا، ماخارادزه، تسخاکایا  و مینوشویلی حزب"مسامه  داسی"یا نسل دوم را تاسیس کردند و روزنامه کوالی  را منشر کردند  که البته روزنامه مواضع افراطی داشت  البته نشریه "زولا" از آن افراطی تر بود که مخفیانه در باکو منتشر میشد ٬ در آن .

نشریه  (یوسیف چوکاشویلی(استالین) هم در آن مقاله مینوشت.)استالین یک گرج تبار با مادری ارمنی بود

اما در مورد احزاب ارمنی که بر خلاف سایر احزاب قفقاز اکثرا در خارج ارمنستان تشکیل و فعال بودند چه بگوییم ٬بهتر است به جای تحلیل و بسط اشارات کوتاهی به ساختار و عملکرد این احزاب که در کنار احزاب دیگری در قفقاز ایجاد شده بودند بپردازیم:احزاب افراطی و رادیکال ارامنه به شرح ذیل میباشد:

1-آسالا

2- مقاومت نوین ارمنی                                                    

3-فرماندهان عدالت نسل کشی ارامنه

4-تشکیلات 3 اکتبر

5-تشکیلات 9 ژوئن

6- تشکیلات اورلی

7-تشکیلات سپتامبر فرانسه

8-ارتش سری ارامنه

9-ارتش آزادیبخش ارامنه                

که به بررسی چند گروه از این تشکلها میپردازیم:

 البته متذکر میشوم که بررسی  احزاب فوق الذکر مربوط به فعالیت آنان در آن زمان میباشد و با فعالیت آن احزاب در این دوره هیچ مطالعه  ای صورت نگرفته است.

مولف آمریکایی ساموئل مینویسد:«احزاب مسلح ارمنی از سال 1973 الی 2001 به صدها هدف حمله کرده و بیش از 70 نفر راکشته‌اند.»)2

 «آنها با احلام ار ژنرال خونخوار "درو" نام بعضی گروهکهای عمل گرای خودر ا درو نهادند مانند درو-8 و درو 88 و غیره."همچنین در سال 1975 در بیروت یک سازمان بنام "سازمان مخفی آزادی ارامنه" و یا(آ.اس.او.آ) تاسیس شد که بیش از 1000 عضو داشت.»)3(

این احزاب سعی در متشنج کردن روابط بین مسلمانا ن و ارامنه بودند و خط و خطوط خودرا از غربیها میگرفتند.آنها در زمینه کشتار ترکها دستورات و توافقات عجیبی داشتند که موی در بدن آدم سیخ میکند.فاضل قارا اوغلو در مقاله«قوندورما ارمنی سویقریمی» که در شماره55 و 56 فرودین و اردیبهشت ماه نشریه خداآفرین چاپ تهران به دو نمونه‌اشاره کرده است که بنده نیز به آنها در این کتاب اشاره مینمایم.

توافق نامه شماره یکم:

جهت از میان بردن وحشیگری ملت ترک نیروهای نظامی اروپایی تصمیماتی اخذ کرده‌اند و جهت اجرا و بجا اوردن آن قرار ذیل حاصل شده است:

ابتدا با حرکت ارتش روس به سمت ارض روم ارتش ترک مجبور به مقابله خواهند شد و جهت استفاده از این فرصت گروهکهای  قهرمان ارمنی (دسته‌های پارتیزانی) با حمله از پشت سر به ترکها و قراردادن دشمن در بین خود دستور قتل  و نابود کردن هر فرد بزرگتر از 5 سال داده شده است!!

امضا: رییس: هانزارلی مورات و فرمانده آرتیللئریا: بنیامین

توافق نامه شماره دوم:

در قرارداد قبلی اگر به قتل افراد بزرکتر از 5 سال توافق شده است با توجه به نفوذ این 5 ساله‌ها و پیش بینی آن و در آینده ملت خودر ابه یاد خواهند آوردو ایجاد خطر خواهند کرد به خاطر همین دستور بر قتل افراد بزرگتر از 2 سال داده شد!!

امضا:هانزارلی مورات و  فرمانده آرتیللئرییا:بنیامین

این فرمان کمیته‌ها و احزاب مبارز ارمنی در حالی صادر میشود که ارامنه در ترکیه بیش از 2000 داشتند:در ارضروم16-قوروچای 8-کئماه 8-بایبورت 8-آمآسیا 301-یوزقات 31-سیواس 15-دیوریک 1-زاراد15-دیاربکیر 95-موش 9-هافیک 12-ماراش 19-هارچوت 13-ارقانی 41-سییرت 26-وان و قارص 500 مدرسه ارمنی وجو داشت و این دستور برای قتل افراد بالای 2 سال با این تفاسیر یک فاجعه در جامه انسانیست

 حزب هینچاک:                      

حزب هینچاک (صدای ناقوس) در اصل توسط آودیس نظربیگ و همسرش مارو وتنی چند از دانشجویان ارمنی در قفقازدر سال 1886در سوئد ایجاد شد.و جهت نشر اطلاعات حزب نشریه‌ای نیز به این عنوان چاپ شد«در همین سنوات در  وان جمعیت آرمناکان و در تفلیس داشناکسیون و در لندن نیز گریگوریان ‌ها نیز اجلاس خودرا گشودند.»)4(

این حزب کاملا تحت تاثیر پوپولیسم روس بود.

.در راس این حزب نیز ارامنه روس تبار ا زهمه بیشتر به چشم میخوردند.مرکز کمیته بعدها از استکهلم به لندن منتقل شد.مبانی این حزب اکثرا مبانی کمونیستی مارکس بود.حزب در سال 1890 در اکثر شهرهای عثمانی دفاتر خودرا تاسیس کرد.هدف این حزب ایجاد ارمنستان واحد بود. در سال 1909آرمناکان حزب رامکاوار را از این حزب مشتق نمود که حامی طبفه بورژوا بود که حتی ئر ئومای روسیه نیز نماینده داشتند.البته یک حزب خاص و ویژه که مشتمل بر کارگران میشد که در باکو فعال بودند توسط آنانون تاسیس شد که به علت جامعه  آماری و هدف بسیار اندک ضعف یافن و مدت زیادی پایداری نیافت

 برنامه‌ي حزب:

«قشر کارگر و تولید کننده قسمت عظیمی از جامعه را شامل میشود.این قشر توسط قشر سرمایه دار و حاکم استحمار میشود.استقلال قشر کارگر نجات انسانیت و جامعه و شادابی اقتصادی را در بر دارد.»)5)(

یعنی آزادی قشر کارگر (منظور هینچاک از کارگران ارامنه میباشند) از دست حاکمان(ایران-روس و عثمانی)

 فعالیت‌ها:

از سال 1909 فعالیتهای هینچاک بروز کرد.آیین نامه حزب در سال 1909 توسط استانداری استانبول تصویب شد.این آیین نامه شامل 5 ماده بود.

طبق اسنادی که از دفتر کمیته مرکزی هینچاک در سالهای 1910 الی 1913 بدست آمده است .موارد زیر مشاهده میشود:

1-فعالیت در زمینه تهیه اسلحه و مهمات و بمبها

2-آموزش تیراندازی(توسط معروفیان، یاورویان وجاندان)

3-افزایش تبلیغات

4-برقراری روابط تنگاتنگ با داشناکها

5-برقراری رابطه با سایر احزاب استقلال طلب

6-ایجاد گروهکها در وان و اداره آن(این گروهکها شامل:اورسفان، جانگ، گوچناک، ژوراچاک، پنجاک، بادامی، تژوهنک، مارو و پاروس)

هینچاکها در سال 1914 سومین کنگره خودرا در ترکیه برگذار کردند .بعد از این کنگره هینچاکها شروع به دور شدن از ترکیه نمودند.این کمیته به دو شاخه به خاطر اختلافات بین اعضا تقسیم شد.یک شاخه هینچاکهای اصیل(حامیان نظر بیگ)شاخه دیگر هینچاکهای اصلاح طلب(وراگازمیال هینچاک) نام گرفتند.گروه دوم توسط آرپیر آرپیریان اداره میشد.این تکثر سبب ایجاد درگیریهایی نیز بین این گروهها گردید .مردم ارمنی نیز که از ماهیت کمونیستی هینچاکها آگاه شده بودند با آنان همکاری نداشتند.مجادلات بین دو گروه در سال 1902 به اوج خود رسید و افراد زیادی در ایران و انگلیس و روسیه و عثمانی قربانی این مجادلات شدند.

 حزب آرمناكان در سال 1885 ـ حزب هئــــچاك در سال 1887( ژنو) برپاشد.

با تحریک انجمنهائی همانند هینچاک و تاشناک در خارج از کشور، گروههای مسلح ارمنی به اقداماتی دست زده و در این میان نیز ترکان بسیاری جان باخته‌اند. در خلال جنگ جهانی اول، ارامنه از خلاء اتوریته سؤ استفاده کرده و در شرق آناطولی صدها هزار نفر زن، کودک و سالمند را بقتل رسانیدند. گونسوک روزنامه ارمنی زبانی که در ماه مه سال 1915 در آمریکا منتشر گشته بود، مینویسد که " در شهر وان ترکیه تنها پانزده هزار ترک را زنده رها کردیم". با توجه به این نکته که در آن دوران استان وان دارای دویست و هفتاد هزار نفر جمعیت بوده، این جمله بخوبی ابعاد فاجعه انسانی ارامنه در وان راثابت میسازد.

رمز کمیته هینچاک بدین شکل که : "اگر شکل گیری ارمنستان را میخواهی همسایه مسلمانت را بکش " خود از طرف حزب لیبرال انگلستان نیز حمایت گردیده بود. ارامنه که ادعای کذائی نسل کشی ارامنه را مطرح میسازند با شنیدن این رمز هینچاکها چه جوابی میتوانند داشته باشند ؟

 داشناک

 فدراسیون انقلابی ارمنی‌های هِغاپوخاکان داشناکتسوتیون (ARF)

موثرترین حزب ارمنی میباشد که عقاید آنان سابقا و اکثرا در نشریه دروشاک (بیرق) منتشر میشد.لازم به تدکر میباشد که فعالیت امروزه این حزب به مسله کتاب ربطی ندارد و این کتاب فعالیت حزب را در دوران نسل کشی بررسی مینماید.البته در ایران نیز یپرم خان ارمنی نیز چنین گروهی را تشکیل دادند که نمونه جنایات آنها طراحی قتل ستارخان سردار ملی بود.

طاهر زاده بهزاد  اساس این حزب را در کتاب قیام آذربایجان بر اساس اساسنامه حزب نازی میداند.

در سال 1890 توسط سه ارمنی به نام‌هاي ميكائيليان ـ زاواريان و رسـتوم حزب داشــناك در تفلیس گرجستان بر پا گرديد.حزب داشـــناك براي اعلام وجود ابتدا حملة مسلحانه به كردهاي ساكن بيـــتلـــيس را در ابتداي سال 1891 انـــتخاب نمود. جمال کوتای محقق ترک در ارزیابی جالب و آموزنده خود چنین نتیجه گیری میکند: هینچاک اولین کمیته انقلابی و مخفی ارامنه بسال 1882 و در شهر لوزان سوئیس توسط کمیته چی بنام نیازبیگ که مادرش گرجی و پدرش از ارامنه قفقاز بود پایه گذاری گردید .ارامنه‌ای که بعدها بسال 1890 از هینچاکها جدا شده و در سال 1892 کمیته‌های تروشاک و تاشناک را بوجود آوردند، خود از ارامنه خارج و تحت تأثیر نیروهای بیگانه تشکیل میگردیدند. از جمله مهمترین عضو آن میتوان به گارگین نژده‌ اشاره کرد او به قهرمان ملی ارامنه معروف است و در نخجوان زاده شد و در سیبری درگذشت.

سازمان داشناک:

الف- بورو:

عالی ترین نهاد سازمان است.این نهاد متشکل از 5 عضو از کشورهای مختلف است.مقر اولیه آن ابتدا لبنان سپس پاریس و سرانجام آمریکا گردید.تصمیمات این نهاد طبق اساسنامه سازمان محرمانه میباشد.

 ب- کمیته مرکزی:

عالی ترین نهاد اجرایی سازمان داشناکسیون میباشد.این کمیته دوگانه و بصورت شرقی و غربی می‌باشد.از زیر مجموعه‌های آن میتوان به:"گروه جوانان"."فدراسیون جوانان ارمنی"."گروه دختران و پسران ارمنی"."گروه ورزش وفرهنگ".

اهداف: 

تشکیل ارمنستان بزرگ شامل سرزمینهایی ازآذربایجان و ترکیه

 و سوریه و ایران میباشد.

استراتژی:

در ظاهر حل مسالمت آمیز مسئله ارامنه است ولی در عمل این گونه نبوده است.گروهک فرماندهان عدالت نسل کشی ارامنه توسط داشناکها تاسیس شد.بعدها نامش به ارتش انقلابیون ارمنی تغییر یافت.اما داشناکسیون یک تفاوت عمده با آسالا دارد و آن این است که آسالا نفرات مورد ترورش را از هر ملیتی بودند ولی سوژه‌های ترور داشناکها فقط اتباع ترکیه هستند.

نمونه‌اش قتل کنسول ترکیه در سال 1982 در لنس انجلس توسط داشناکها بود.و هدفشان را قتل اتباع صرف ترکیه‌ای اعلام کردند حتی در ترور نافرجام سفیر ترکیه در لیسبون در سال 1983 نیز چنین اعلامیه‌ای داده بودند.

بعد از ترورهای سفارت خانه‌ای داشناکها استراتژی خودرا چنین بیان کردند:

"برای رسیدن به آزادی دو مورد است: ا- حفظ حامیان-2- نفوذ در اذهان جهانی"

مورخ ارمنی وارانجیان در مورد داشناکها چنین میگوید:

«شاید هیچ حزب شورشی حتی حزب نازودوولتز روسیه و یا چاربونالیلری ایتالیا که در ترورخبره هستند و از هیچ چیزی فرار نمی کنند مانند داشناکها تروریست پرورش نداده‌اند. صدها سلحشور و شمشیر بدست برای رسیدن به هدف اماده کرده‌اند.»)6(

 درکنگره وین و مونیخ:

در سال 1981 در کنگره 22 ام داشناکها در وین چنین مواردی مطرح شده بود:

الف-هدف حزب تشکیل ارمنستان مستقل وآزاد میباشد.

ب-متحد کردن سایرگروهها و احزاب ارمنی زیر سایه داشناک

ج-نزدیکی با کشورهای غربی

د-همکاری نزدیک با ارمنستان شوروی و تقویت نیروی ارمنی

 در سال 1984 در گردهمایی که با شرکت 15 نماینده کشورهای مختلف در مونیخ برقرار شد چنین قرار داده شد:

الف-ایجاد گروههای جدید جهت تقویت ارامنه

ب-برای حل مشکل ارامنه تلاش کردن .و شناسایی نسل کشی ارامنه

بیانیه مجمع بدین شرح بود:

"با شناسایی نسل کشی ارامنه توسط عثمانی حقوق مشروع ارامنه محقق می‌شود.برای احقاق انسانیت دوباره سعی در ایجاد یک ارمنستان مستقل خواهد شد...."

 پشتیبانی و روابط:

داشناکها بطور آشکار توسط دول غیر حمایت میشدند.آنها با سایر گروهکهای تروریستی کشورها و لابی ارامنه  و مراکز فرهنگی در اقصی نقاط جهان رابطه عمیقی دارند.

یکی از سران حزب داشناک بنام آ.امیریان مینویسد که:«.... تنها در حومه ایروان 200 روستای مسلمان آتش زده شد.»)7(

نشریه پرو-آرمنیا یا طرفداران ارمنستان آن زمان ارگان حزب در پاریس بود

 1-چکیده تاریخ تجزیه ایران؛دکترهوشنگ طالع؛چ اول؛انتشارات سمرقند1380

2- ارامنه- ساموئل.آ. ویمز.ص 183

3-آتام اوغلان ممدلی، ارمنیلرین گرچک تاریخی، ص111

4-آرمیانسکس ژنوسید، میف  آی  ریلنوست  ، باکو  ، 1992  ، ص  139)

5-Sakarya، Em. Tümg. İhsan; Belgelerle Ermeni Sorunu، Genelkurmay ATASE Yayınları، Genelkurmay Basımevi، Ankara 1984، 2. Baskı، s. 76-87

6-Uras، Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi، Belge Yayınları، İstanbul 1987، s. 432-442

7- Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армян-

ским народом. СПб.، 1898، с.201