سرنوشت جنجالی فیلم‌های ممنوعه سینمای ایران

شهاب میرزایی

در تاریخ سینمای ایران، چه پیش از انقلاب ۱۳۵۷ و چه پس از آن، فیلم‌های بسیاری به دلایل سیاسی، فرهنگی و عقیدتی توقیف شده‌اند. برخی از این آثار پس از اعمال سانسورهای متعدد اجازه اکران یافتند، در حالی که بسیاری دیگر هرگز رنگ پرده سینما را ندیدند. اما این پایان ماجرا نبود؛ انتشار نسخه قاچاق این فیلم‌ها، داستانی تازه و پرحاشیه را رقم زد که با خسارات مادی و معنوی برای سازندگان همراه بود.
از توقیف تا قاچاق: چرخه‌ای بی‌پایان در سینمای ایران

توقیف فیلم‌ها در ایران از دهه‌های پیشین سابقه دارد. پیش از انقلاب، فیلم‌هایی همچون «جنوب شهر» ساخته فرخ غفاری و «گوزنها»ی مسعود کیمیایی پس از توقیف با تغییرات و سانسور اجازه اکران پیدا کردند. فیلم‌های «دایره مینا» داریوش مهرجویی و «آرامش در حضور دیگران» ساخته ناصر تقوایی هم پس از چند سال توقیف، نمایش داده شدند.

پس از انقلاب، قوانین سختگیرانه‌تر شد و لیست سیاه فیلم‌های ممنوعه گسترش یافت. این فهرست بلندبالا از «خط قرمز» مسعود کیمیایی تا «قاتل وحشی» حمید نعمت‌الله را در بر می‌گیرد. بسیاری از این فیلم‌ها پس از توقیف طولانی‌مدت، به صورت قاچاقی در خیابان‌ها یا فضای مجازی پخش شدند.

قاچاق؛ پیامد ناگزیر توقیف
قاچاق فیلم‌های توقیفی به‌عنوان پیامدی اجتناب‌ناپذیر از محدودیت‌های سینمایی در ایران ظهور کرد. در ابتدا، نسخه‌های غیرقانونی به صورت سی‌دی و دی‌وی‌دی در خیابان‌ها توزیع می‌شدند. اما با پیشرفت تکنولوژی، این نسخه‌ها به‌سرعت در اینترنت منتشر شدند.

از سال ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۲، حدود ۴۰ فیلم سینمایی به‌طور غیرقانونی پخش شدند که طبق گزارش‌ها، بیش از ۲۰۰ میلیارد تومان به اقتصاد سینمای ایران آسیب زده است. دلایل اصلی این قاچاق به گفته ناظران سینمای ایران، بی‌دقتی عوامل فیلم، نشت نسخه‌ها از سازمان سینمایی، ضعف امنیت پلتفرم‌های وی‌اودی (VOD) و نمایش بین‌المللی عنوان شده‌اند.
سنتوری؛ شکایت مهرجویی و درگذشت تهیه‌کننده
یکی از جنجالی‌ترین فیلم‌های توقیفی تاریخ سینمای ایران است. این فیلم پس از توقیف، به‌طور گسترده‌ای به‌صورت دی‌وی‌دی در خیابان‌های تهران به فروش رسید و یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های قاچاق آن دوره شد.

داریوش مهرجویی در واکنشی تند، از مردم خواست که این فیلم را نخرند و خریدن آن را «دزدی و حرام» خواند.

یک سال بعد، مهرجویی در گفت‌وگویی با بی‌بی‌سی فارسی اظهار داشت: «نزدیک به یک میلیارد تومان هزینه ساخت 'سنتوری' شد که با این وضع، این سرمایه عملا از دست رفت.»

فرامرز فرازمند تهیه‌کننده فیلم، هم در نامه‌ای سرگشاده نوشت: «نظرتنگان سینما به آرزوی خود رسیدند که 'سنتوری' جزو پرفروش‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران قرار نگیرد.»

در نهایت، پس از کشمکش‌های فراوان، مجوز اکران ویدیویی «سنتوری» در مردادماه ۱۳۸۹ صادر شد.

اما عمر آقای فرازمند به اکران د«سنتوری» قد نداد و پیش از صدور مجوز اکران آن، در ۶۰ سالگی در اثر سکته درگذشت.

دایره؛ بازتاب جهانی و سانسور داخلی
«دایره» جعفر پناهی، یکی از پرافتخارترین فیلم‌های توقیفی سینمای ایران است. این فیلم که داستان شش زن را پس از آزادی از زندان روایت می‌کند، در جشنواره ونیز برنده شیر طلایی شد، اما در ایران هرگز اجازه اکران پیدا نکرد و به‌صورت قاچاقی منتشر شد.

راجر ایبرت، منتقد برجسته سینمایی درباره این فیلم نوشت: «هیچ صحنه‌ای در'دایره' برای تماشاگر آمریکایی زننده نیست، اما در ایران به دلیل انتقاد از قوانین زن‌ستیزانه، خطرناک محسوب می‌شود.»

این سرنوشت برای دیگر آثار جعفر پناهی نیز تکرار شد. فیلم‌هایی چون «آفساید»، «تاکسی» و «سه رخ» پس از توقیف در ایران، به‌صورت قاچاقی پخش شدند و جوایز بین‌المللی متعددی را به دست آوردند.

جعفر پناهی پس از شرکت در اعتراضات به نتایج انتخابات ۸۸ دستگیر و محاکمه شد، و از سال ۸۹ به مدت ۲۰ سال از فیلم‌سازی محروم شد اگرچه در این مدت چندین فیلم ساخته است که با واکنش تند محافظه‌کاران روبرو شده است.

«عصبانی نیستم»: روایت دانشجویان ستاره‌دار و جنجال‌های توقیف
فیلم «عصبانی نیستم» به کارگردانی علیرضا درمیشیان و با بازی نوید محمدزاده و باران کوثری، از جنجالی‌ترین آثار سینمای ایران است که پس از توقیف، نسخه غیرقانونی آن به بیرون درز کرد. این فیلم داستان دانشجویان ستاره‌دار (محروم از تحصیل) در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد را روایت می‌کند.

با وجود استقبال گسترده در جشنواره فجر، فیلم در آستانه اکران عمومی با مخالفت جناح‌های تندرو مواجه و توقیف شد. کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در نامه‌ای به وزارت ارشاد، خواستار جلوگیری از صدور مجوز اکران برای این فیلم و ۷ فیلم دیگر شد که آن‌ها را «فیلم‌های مرتبط با فتنه» نامید. بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق نیز با انتشار بیانیه‌ای تهدیدآمیز، فشارها را افزایش داد. در نهایت، علی جنتی، وزیر وقت ارشاد، اکران فیلم را منوط به حذف برخی سکانس‌ها کرد.

پس از پنج سال توقیف، «عصبانی نیستم» سرانجام اکران شد، اما انتشار نسخه قاچاق، ضربه جبران‌ناپذیری به فروش فیلم وارد کرد.
برادران لیلا: حواشی جشنواره کن و محکومیت قضایی

فیلم «برادران لیلا» به کارگردانی سعید روستایی و با بازی سعید پورصمیمی، ترانه علیدوستی، نوید محمدزاده و پیمان معادی، یکی از بحث‌برانگیزترین آثار سال‌های اخیر سینمای ایران است. این فیلم بدون دریافت پروانه نمایش در جشنواره کن به نمایش درآمد و واکنش تند وزارت ارشاد را برانگیخت.

محمدمهدی اسماعیلی، وزیر وقت ارشاد، اعلام کرد که به دلیل اکران بدون مجوز در کن، «عوامل فیلم به دلیل عدم رعایت قانون، مشمول ضوابط تنبیهی می‌شوند.»

پس از انتشار غیرقانونی نسخه دیجیتال فیلم در فضای مجازی، وزارت ارشاد این اقدام را «تعمدی» خواند. در مقابل، سعید روستایی واکنش نشان داد و گفت: «ارشاد دست پیش می‌گیرد که پس نیفتد.» جواد نوروزبیگی، تهیه‌کننده فیلم نیز، تماشای نسخه غیرقانونی را «غیراخلاقی» دانست.

سعید روستایی به اتهام ساخت و پخش «برادران لیلا» در جشنواره کن به شش ماه حبس و پنج سال محرومیت از ملاقات با اهالی سینما و آموزش اجباری محکوم شد. جواد نوروزبیگی نیز به اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» به شش ماه حبس تعزیری و تعلیقی محکوم شد.

برادران لیلا: حواشی جشنواره کن و محکومیت قضایی

فیلم «برادران لیلا» به کارگردانی سعید روستایی و با بازی سعید پورصمیمی، ترانه علیدوستی، نوید محمدزاده و پیمان معادی، یکی از بحث‌برانگیزترین آثار سال‌های اخیر سینمای ایران است. این فیلم بدون دریافت پروانه نمایش در جشنواره کن به نمایش درآمد و واکنش تند وزارت ارشاد را برانگیخت.

محمدمهدی اسماعیلی، وزیر وقت ارشاد، اعلام کرد که به دلیل اکران بدون مجوز در کن، «عوامل فیلم به دلیل عدم رعایت قانون، مشمول ضوابط تنبیهی می‌شوند.»

پس از انتشار غیرقانونی نسخه دیجیتال فیلم در فضای مجازی، وزارت ارشاد این اقدام را «تعمدی» خواند. در مقابل، سعید روستایی واکنش نشان داد و گفت: «ارشاد دست پیش می‌گیرد که پس نیفتد.» جواد نوروزبیگی، تهیه‌کننده فیلم نیز، تماشای نسخه غیرقانونی را «غیراخلاقی» دانست.

سعید روستایی به اتهام ساخت و پخش «برادران لیلا» در جشنواره کن به شش ماه حبس و پنج سال محرومیت از ملاقات با اهالی سینما و آموزش اجباری محکوم شد. جواد نوروزبیگی نیز به اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» به شش ماه حبس تعزیری و تعلیقی محکوم شد.

کاناپه؛ چالش با قواعد حجاب
«کاناپه» ساخته کیانوش عیاری به دلیل استفاده از کلاه‌گیس برای بازیگران زن و نمایش زنان بدون حجاب در خلوت خود، توقیف شد. عیاری در این رابطه گفت: «از این پس دیگر فیلمی نخواهم ساخت که بازیگران زن آن در خلوت یا در حضور محارم، روسری به سر داشته باشند.»

این فیلم پس از سال‌ها توقیف، به‌صورت غیرقانونی در اینترنت منتشر شد. کیانوش عیاری در واکنش به این اتفاق گفت: «توقیف این فیلم هدیه‌ای از سوی مسئولان وقت بود و اکنون انتشار غیرقانونی آن، ضربه‌ای مضاعف به حقوق مادی و معنوی من وارد کرده است.»

پیش از این، فیلم‌های دیگری از کیانوش عیاری نیز توقیف شده بودند؛ از جمله «سفره ایرانی» که هرگز اکران نشد و «خانه پدری» که با وجود تحسین منتقدان، بارها توقیف و سپس آزاد شد.

سرنوشت سینمای ایران؛ میان سانسور و قاچاق
در سال‌هایی که سینمای ایران با بحران‌های متعددی از ریزش مخاطب و ممیزی شدید نهادهای مختلف تا ممنوعیت بازیگران زن ایرانی معترض به حجاب اجباری روبرو است، پخش قاچاق فیلم‌های توقیفی، رنج مضاعفی برای سینماگران به همراه داشته و سینمای ایران را بیش از پیش آسیب‌پذیر و رنجور کرده است.

این پدیده نشان می‌دهد که حتی در سخت‌گیرانه‌ترین شرایط، صدای سینماگران ایرانی خاموش نمی‌شود و آثار آن‌ها به‌شیوه‌های مختلف به مخاطب می‌رسد.

هرچند عوامل آن روزهای سختی را از سر می‌گذرانند و روزهای سخت‌تری را هم در پیش رو دارند.