پاکسازی قومی چیست و با نسل‌کشی چه تفاوتی دارد؟

تام سنتورلی
 

طرح پیشنهادی دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، در این مورد که ایالات متحده می‌تواند غزه را «در اختیار بگیرد» و جمعیت آن را اسکان مجدد دهد، باعث اتهام برنامه‌ریزی برای پاکسازی قومی شده و سازمان ملل، رهبران کشورهای عرب و دیگر کشورها و گروه‌های حقوق بشر آن را محکوم کرده‌اند.

رئیس جمهوری آمریکا در جریان نشست خبری مشترک با بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل که عصر سه‌شنبه در کاخ سفید برگزار شد این طرح را عنوان کرد.

اگرچه آقای نتانیاهو گفته است که نظر رئیس جمهوری آمریکا «قابل بررسی است» حسام زکی، دستیار دبیرکل اتحادیه عرب، به بی‌بی‌سی گفت که آواره شدن دو میلیون نفر به منزله «جنایت علیه بشریت» خواهد بود.

او اظهار داشت که طرح آقای ترامپ «به منزله پاکسازی قومی و انتقال اجباری یک جمعیت غیرنظامی به خارج از سرزمین آنان است و چگونه می‌توان تصور کرد که همه آن فلسطینیان سرافرازی که چند روز پیش و با برقراری آتش‌بس با شتاب به سوی خانه‌هایشان باز می‌گشتند با میل و رغبت حاضر شوند از منطقه خودشان بیرون بروند؟»

اما آیا پیشنهاد مبهم ترامپ در این مورد که او آن را با عنوان اسکان مجدد جمعیت «در جوامع بسیار امن‌تر و زیباتر، با خانه‌های جدید و مدرن» مطرح کرده واقعا مصداق پاکسازی قومی است؟ و پاکسازی قومی چه تفاوتی با نسل‌کشی دارد؟
«پاکسازی قومی» چیست؟
به طور کلی، پاکسازی قومی به معنی اخراج یک گروه خاص از یک منطقه خاص است. این اقدام می‌تواند از طریق اخراج یا جابجایی اجباری صورت گیرد به نحوی که در پایان کار، ساکنان باقیمانده در منطقه جغرافیایی مورد نظر از نظر نژادی یا قومی همگن باشند.

به گفته پروفسور جورج آندریوپولوس، موسس مرکز حقوق بشر بین‌المللی در کالج جان جی در نیویورک، این مفهوم فقط شامل جابجایی نیست، بلکه مستلزم «حذف تمام آثار فیزیکی گروه هدف از طریق تخریب بناهای تاریخی، گورستان‌ها و عبادتگاه‌های آنان است.»

این اصطلاح برای اولین بار در دهه ۱۹۹۰ و در جریان درگیری‌های قومی منجر به فروپاشی جمهوری فدرال یوگسلاوی عنوان شد. سیاستمداران و رسانه‌ها از آن برای توصیف رفتار وحشیانه با مسلمانان بوسنیایی در بوسنی و هرزگوین، با صرب‌ها در منطقه کرایینا در کرواسی و با قوم آلبانیایی در کوزوو و بعدا با صرب‌ها در همان منطقه استفاده کردند.

در سال ۲۰۱۷ نیز زید رعد الحسین، رئیس سابق نهاد حقوق بشر سازمان ملل متحد، اقدام دولت میانمار علیه مسلمانان روهینگیا در ایالت راخین میانمار را «مصداق آشکار پاکسازی قومی» توصیف کرد.
آیا پاکسازی قومی جنایت جنگی محسوب می‌شود؟
به گفته سازمان ملل، این اصطلاح در ارتباط با ماهیت مناقشات نظامی زمان معاصر رایج شد.

کمیسیون کارشناسان این سازمان گفته است که برخی شیوه‌های جابجایی اجباری جمعیت شامل تلاش برای متقاعد کردن مردم به ترک محل سکونت به منظور تسریع در تسلیم قوای نظامی یک کشور است. این شیوه‌ها شامل شکنجه، دستگیری، حبس، دست‌اندازی و تجاوز جنسی، تخریب اموال، سرقت، و هدف قرار دادن مراکز پزشکی سرزمین مورد نظر است.

برخی از این اقدامات از نظر فنی جنایات جنگی محسوب می‌شوند اما به گفته سازمان ملل، پاکسازی قومی طبق موازین حقوق بین‌الملل جنایت جنگی شناخته نمی‌شود.

از نظر فرانچسکا آلبانیز، گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد برای اراضی اشغالی فلسطینی، اسرائیل چندین دهه «در فضای مبهم جنگی، در تلاش برای پاکسازی قومی دستجمعی فلسطینیان بوده است.»

او با اشاره به واژه «نکبة» به معنای فاجعه که فلسطینیان برای توصیف وقایع سال‌های ۱۹۴۷ تا ۱۹۴۹ به کار می‌برند، گفت: «این خطر بزرگ وجود دارد که آنچه ما شاهد آن هستیم ممکن است تکرار نکبة ۱۹۴۸ باشد... اما در مقیاسی وسیع‌تر.»

تفاوت بین پاکسازی قومی و نسل‌کشی
در حالیکه براساس حقوق بین‌الملل، پاکسازی قومی مستقلا به عنوان جنایت جنگی به رسمیت شناخته نشده، نسل‌کشی به طور قطع جنایت جنگی محسوب می‌شود.

در سال ۱۹۴۶ مجمع عمومی سازمان ملل متحد در بررسی سیاست‌ دولت آلمان نازی در کشتار یهودیان در جریان هولوکاست، این اقدام را مصداق نسل‌کشی و جنایت جنگی اعلام کرد.

براساس تعریف سازمان ملل، نسل‌کشی شامل «اعمالی است که به قصد نابودی کلی یا جزیی یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی انجام می‌شود.»

این اعمال شامل کشتن یا آسیب جدی به گروه‌های خاص، ایجاد شرایط زیستی به منظور نابودی فیزیکی یک گروه، جلوگیری از تولد جدید در یک گروه یا انتقال اجباری کودکان از یک گروه به گروه دیگر است.

ژان کامباندا، نخست وزیر پیشین رواندا، اولین رئیس دولت بود که چهار سال قبل در یک دادگاه بین‌المللی در ارتباط با نقشش در قتل عام بیش از یک میلیون نفر از قوم توتسی و اعضای میانه‌رو قوم هوتو در سال ۱۹۹۸ مجرم شناخته شد.

عنصر «نیت»
اما تعریف سازمان ملل همچنین حاوی مفهومی است که عنصر «روانی» جرم نامیده می‌شود، یعنی در ارتکاب نسل‌کشی باید «نیت یا قصد نابودی یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی» وجود داشته باشد.

عامل «نیت» است که تفاوت اساسی بین پاکسازی قومی و نسل‌کشی را ایجاد می‌کند.

در حالیکه در نسل‌کشی هدف اولیه نابودی فیزیکی یک گروه قومی یا مذهبی از مردم است، هدف اصلی پاکسازی قومی اخراج آنها و ایجاد سرزمینی است که ساکنان آن از نظر نژادی یا قومی همگن باشد.