سرنوشت علوی‌های سوریه پس از سقوط اسد چه خواهد شد

نویسنده, ایثار شلبی

خبر سقوط بشار اسد، رئیس جمهور سوریه، مثل شوکی ناگهانی به گوش خانواده علی رسید که حدود بیست سال است در استان طرطوس، منطقه‌ای با اکثریت علوی، زندگی می‌کنند.
علی (نام مستعار) به بی‌بی‌سی می‌گوید که مانند بسیاری از علوی‌ها در شهرهای ساحلی سوریه، اکنون با ترس و وحشتی مواجه شده که هرگز انتظارش را نداشته است. این احساس پس از سقوط بشار اسد که خود از طایفه علوی بود و طی ۲۴ سال حکومتش بر سوریه از حمایت قوی این جامعه برخوردار بود، شدت یافته است.
او می‌گوید: «اولین بار که شنیدم حکومت اسد سقوط کرده، احساس کردم گویی عزیزترین چیزم را از دست داده‌ام. چیزی که اکنون ما را می‌ترساند، این است که ما در این کشور اقلیت هستیم. از آینده نامعلوم می‌ترسیم و نمی‌دانیم چه چیزی در انتظار ماست... سرنوشت ما به عنوان جامعه علوی‌ کاملا نامشخص است.»
بامداد یکشنبه، هشتم دسامبر ۲۰۲۴، هیئت تحریر شام به رهبری احمد شرع مشهور به ابو محمد جولانی، کنترل دمشق پایتخت سوریه را به دست گرفت و حکومت بشار اسد را سرنگون کرد.
خبرگزاری تاس روسیه به نقل از یک مقام‌ استان لاذقیه گزارش داد که «مخالفان به طور کامل بر استان‌های طرطوس و لاذقیه مسلط شده‌اند». این مقام همچنین افزود:
«نیروهای مسلح اپوزیسیون نه تاکنون به پایگاه‌های نظامی روسیه حمله کرده‌اند و نه قصد چنین کاری را دارند. این پایگاه‌ها همچنان به فعالیت عادی خود ادامه می‌دهند.»
علی ۳۵ سال پیش در روستای مشقیتا در استان لاذقیه سوریه متولد شد و ۱۸ سال پیش همراه با خانواده‌اش به شهر بانیاس در طرطوس نقل مکان کرد.
او با لحنی غمگین به بی‌بی‌سی گفت: «در دوره ریاست جمهوری اسد، هرگز نگران نبودیم که کسی بیاید و اعضای طایفه ما را بدون هیچ حساب و کتابی قتل عام کند. قانون حاکم بود. اما الان ما در خانه‌های خود می‌مانیم. مخالفان به ما می‌گویند که نترسیم و اطمینان می‌دهند که ما را نمی‌کشند. این حرف‌ها بارها تکرار می‌شود، اما نمی‌دانیم که آیا ممکن است به ما خیانت کنند یا نه... هیچ تضمینی برای این اطمینان‌ها وجود ندارد.»
آمار دقیقی از جمعیت علوی‌ها در سوریه وجود ندارد، اما برآوردها نشان می‌دهد که آن‌ها حدود ۱۲ درصد از جمعیت ۲۳ میلیونی این کشور را تشکیل می‌دهند.
پس از کودتای سال ۱۹۷۰ به رهبری حافظ اسد، پدر بشار اسد، علوی‌ها قدرت خود را بر نهادهای اصلی و دستگاه‌های امنیتی سوریه تثبیت کردند.
علوی‌ها یکی از فرقه‌های شیعه در اسلام هستند. کلمه «علوی» به معنای «پیرو علی» است که به علی ابن ابی‌طالب، پسرعموی پیامبر اسلام و داماد او اشاره دارد. علوی‌ها در سوریه عمدتا در سواحل دریای مدیترانه، در شهرهای لاذقیه و طرطوس متمرکز هستند. خارج از سوریه، جوامع کوچک‌تری از آنها در ترکیه (به ویژه در استان ختای)، شمال لبنان و مناطق دیگری از خاورمیانه حضور دارند.
علی می‌گوید که شاهد عبور اعضای هیئت تحریر شام از کوچه‌ها و خیابان‌های طرطوس بوده است، در حالی که از ساکنان می‌خواستند هر سلاحی دارند تحویل دهند. این اتفاق حس ناتوانی و ضعف او را تشدید کرده است. با این حال او تاکید می‌کند که خودش یا هیچ‌ یک از آشنایانش مورد آزار و اذیت نیروهای هیئت تحریر شام قرار نگرفته‌اند.
او می‌گوید: «هیچ چیز از ما محافظت نمی‌کند، ما توانایی انجام هیچ کاری را نداریم. فقط تماشا می‌کنیم و از ترس و ناتوانی گریه می‌کنیم، چون هیچ جایی برای پناه گرفتن نداریم.»
علی می‌گوید که اوضاع با حملات هوایی اسرائیل به مناطق مختلف سوریه بدتر شده است. او در توصیف وضعیت علوی‌ها می‌گوید که آنها «بین چکش مخالفان سوریه و حملات اسرائیل گرفتار شده‌اند.»
پس از سرنگونی بشار اسد، نیروهای اسرائیلی حملات هوایی متعددی را انجام داده‌اند که به گفته رسانه‌های سوری، انبارهای مهمات در جنوب سوریه را هدف قرار داده است. این حملات شامل مناطقی در حومه درعا، استان قنیطره در جنوب غرب کشور و همچنین اطراف فرودگاه نظامی مزه در دمشق بوده است.
رسانه‌های اسرائیلی گزارش داده‌اند که هدف اسرائیل از این حملات، نابود کردن تسلیحات استراتژیک در سوریه است تا از دسترسی مخالفان سوری به زرادخانه‌های تسلیحاتی ارتش و «استفاده از آن‌ها علیه اسرائیل در آینده» جلوگیری کند.
نقل مکان از دمشق به سواحل سوریه

طی روزهای گذشته، تعداد زیادی از خانواده‌های علوی ساکن دمشق به سمت مناطق ساحلی حرکت کرده‌اند. بعضی از این خانواده‌ها تجربه‌های خود را با بی‌بی‌سی در میان‌ گذاشتند.
یکی از این افراد، فرح (نام مستعار) است که علوی و ساکن دمشق بوده است. او می‌گوید:
«من و خانواده‌ام با تردید فراوان، بامداد دوشنبه گذشته دمشق را ترک کردیم. مجبور شدیم از ۱۱ ایست بازرسی در مسیر دمشق به شهر جبله در لاذقیه عبور کنیم. در طول مسیر با حرف‌های فرقه‌گرایانه روبرو شدیم. سفری که معمولا ۳ ساعت طول می‌کشد، نزدیک به ۱۵ ساعت زمان برد.»
فرح اضافه می‌کند «در هر ایست بازرسی، اعضای هیئت تحریر شام از ما می‌پرسیدند آیا سنی هستید یا علوی؟ مجبور بودیم بگوییم که سنی هستیم و زنان ما در تمام مسیر از ترس مخالفان حجاب بر سر داشتند.»
او رفتار اعضای هیئت تحریر شام را در اکثر ایست‌های بازرسی «تحقیرآمیز» توصیف می‌کند، به جز دو مورد که با آن‌ها «رفتاری دوستانه» داشتند. او می‌گوید «در بیشتر مواقع» از مردان خانواده‌اش سوال می‌کردند که آیا غیرنظامی هستند یا نظامی.
فرح می‌گوید: «خانواده‌هایی از دوستانمان که پیش از ما حرکت کرده بودند، گفتند که مجبور شده‌ بودند خودروهای خود را به مخالفان واگذار کنند. خود ما هم خودروی‌مان را از دست دادیم. یکی از نیروهای مخالف اسلحه‌ای به سمت سر پدرم نشانه رفت و او را مجبور کرد بین ماندن در خودرو یا ترک آن یکی را انتخاب کند. در نهایت خودروی ما را در مسیر گرفتند.»
بسیاری از خانواده‌ها که در محله‌هایی با اکثریت علوی دمشق - مانند محله الورود - ساکن بودند، به سمت مناطق ساحلی حرکت کردند. به گفته فرح این تصمیم «ناگهانی و سریع» گرفته شد.
او می‌گوید: «می‌دیدیم که خانواده‌ها پیاده به سمت مناطق ساحلی می‌روند. ما هر چیزی را که می‌توانستیم در کیسه‌های پلاستیکی جمع کردیم و با خود بردیم.»
اختلاف و امیدواری

در میان علویان نیز کسانی هستند که مخالف بشار اسد، رئیس جمهور سابق سوریه، بودند. آنها از سقوط حکومت او خوشحال شده‌اند و از حضور اعضای هیئت تحریر شام در شهرهای ساحلی واهمه‌ای ندارند. یکی از این افراد باسل (نام مستعار) است که به بی‌بی‌سی گفت پس از سقوط اسد همراه با دوستانش به خیابان‌ها رفت تا جشن بگیرند.
او به بی‌بی‌سی می‌گوید: «هیچ خطری احساس نمی‌کنم. من و چند نفر از دوستانم به خیابان رفتیم و با نیروهای هیئت عکس گرفتیم و «هیچ مشکلی نبود!» مخالفان در حال انجام یک کار سیاسی هستند و ما را از دست یک دیکتاتور نجات داده‌اند. علویانی که ترسیده‌اند، یا از طبقه ساده‌ای هستند که به دلیل ناآگاهی می‌ترسند، یا از شبیحه‌ها که در زمان اسد جنایت کرده‌اند.»
اصطلاح «شبیحه» در سوریه به طرفداران عمدتا لباس‌ شخصی بشار اسد اشاره دارد که با خشونت لفظی یا جسمی با مخالفان او برخورد می‌کردند یا خواستار استفاده از روش‌های خشن علیه مخالفان حکومت سوریه بودند.
باسل همچنین معتقد است که رفتار نیروهای مخالف با علویان در شهرهای حمص و حلب به کاهش نگرانی بسیاری از افراد این طایفه در مناطق ساحلی کمک کرده است.
او می‌گوید: «من بسیار خوشبین هستم و احساس می‌کنم آینده برای ما علویان بهتر خواهد بود.»
بتول (نام مستعار) هم مانند باسل، به آینده خوشبین است اما می‌گوید ترسی که اکثر علویان در شهرهای ساحلی سوریه احساس می‌کنند «موجه» است چون بسیاری از آن‌ها از وقوع هرج و مرج و تعرض به اموالشان از سوی دزدان و غارتگران می‌ترسند.
بتول که یک مادر و معلم ساکن طرطوس است، می‌گوید: «در ابتدا فضای وحشتناکی حاکم بود. برخی علویان از تحریکات یا تبدیل شدن اوضاع به جنگ داخلی می‌ترسیدند یا اینکه شبیحه پس از غافلگیری تسلط مخالفان بر ساحل مسلح شوند، به ویژه با توجه به اینکه شایعاتی شنیده می‌شد که هیئت تحریر شام خواهد آمد و کشتارهای جمعی انجام خواهد داد. اما با گذشت زمان، ترس‌ها بسیار کمتر شده‌اند.»