زنان بازیگر علیه حجاب اجباری عقب‌نشینی نمی‌کنند

در میانه روزهایی که مبارزه زنان ایرانی با حجاب اجباری به خیابان‌های شهرها کشیده و حکومت ایران با استفاده از ابزارهای مختلف سعی می‌کند مقاومت آنان را بشکند، چند بازیگر زن با شهامتی کم‌سابقه در اماکن و رویدادهای عمومی روسری از سر برداشتند و حکومت را در برابر چالشی جدید قرار دادند.

گروهی از سینماگران ایرانی – به خصوص زنان - طی اعتراض‌های سراسری سال ۱۴۰۱ در کنار مردمی بودند که بعد از کشته شدن مهسا امینی گسترده‌ترین جنبش ضد حکومتی تاریخ جمهوری اسلامی را رقم زدند. اما این همراهی بیشتر در قالب فعالیت مجازی رقم می‌خورد. حتی برداشتن حجاب این سینماگران در قالب انتشار عکس یا ویدیو بود و فقط فاطمه معتمدآریا در سال ۱۴۰۱ در مراسم بزرگداشت امین تارخ دقایقی بدون پوشاندن موهایش ظاهر شده بود.

البته بازداشت کتایون ریاحی، هنگامه قاضیانی، ترانه علیدوستی و سهیلا گلستانی نشان داد همان مبارزه مجازی با حجاب اجباری می‌تواند چه تاوان سنگینی داشته باشد. اوج همبستگی بدنه سینمای ایران در زمان برگزاری چهل و یکمین دوره جشنواره فیلم فجر ظاهر شد؛ وقتی که تقریبا هیچ چهره شناخته شده سینمایی در این رویداد ظاهر نشد و حتی تصاویر مراسم اختتامیه این جشنواره نشان داد برگزار کنندگان مجبور شده‌اند با افراد نه چندان شناخته شده سالن محل برگزاری این مراسم را پر کنند.

تصویر

اما مسئولان دولتی احتمالا فکر می‌کردند بعد از برگزاری جشنواره فجر، اعتراض سینماگران به وضعیت موجود فروکش می‌کند و طبق آنچه وعده می‌دادند، وضعیت به حالت «عادی» بازمی‌گردد. اما دردسرهای آنها بعد از تعطیلات نوروز آغاز شد. با مرگ ناگهانی کیومرث پوراحمد که مواضع انتقادی‌اش در سال‌های اخیر خبرساز بود و علی‌رغم حضور آخرین فیلمش در جشنواره فجر چهل و یکم، با انتشار متنی حضور در آن را تحریم کرد.

مراسم تشییع پیکر او در بهشت زهرا تهران به اولین محل حضور بی‌حجاب بازیگران زن در رویدادی عمومی تبدیل شد و سپس در برنامه‌های فرهنگی دیگر این حرکت تکرار شد. گلاب آدینه، کتایون ریاحی، پانته‌آ بهرام، فاطمه معتمدآریا، افسانه بایگان و باران کوثری مطرح‌ترین چهره‌های سینمایی بودند که در سال ۱۴۰۲ این تابو را شکستند و بدون حجاب در اماکن عمومی و برنامه‌های فرهنگی شرکت کردند.

او در همین سال فیلم «دبیرستان» را هم روی پرده داشت که پنجمین فیلم پرفروش سال شد و در نیمه دوم دهه ۱۳۶۰ در بیش از ۱۰ فیلم بازی کرد. کارنامه دهه بعد او هم سرشار از موفقیت تجاری است؛ از «مریم و میتیل» و «خواهران غریب» تا «مرد عوضی» و «طوطیا».

هرچند ستاره اقبال افسانه بایگان از دهه ۱۳۸۰ رو به افول رفت، اما در فیلم‌های منتقدپسندی مانند «کافه ستاره» و «کنعان» بازی کرد و در تلویزیون هم بازیگر سریال‌های پرتماشاگری مانند «پیامک از دیار باقی» و «وضعیت سفید» بود.

خانم بایگان یکی از پرکارترین بازیگران زن سینمای بعد از انقلاب است و حدود چهار دهه در سینما و تلویزیون دوام آورده است. بنابراین وقتی اوایل اردیبهشت بدون حجاب و با گوشواره‌هایی که نماد شیر و خورشید داشت، به مراسم بزرگداشت آتیلا پسیانی در خانه هنرمندان رفت و مقابل دوربین‌ها ایستاد، در فضای مجازی توفانی به پا شد.

او سال گذشته با انتشار عکس بی‌حجاب خود همراهی با زنان معترض ایرانی را به نمایش گذاشته بود. اما حضورش با چنین پوششی در مرکزی متعلق به شهرداری تهران کاملا غافلگیر کننده بود و باعث خشم شدید حامیان جمهوری اسلامی شد.

روزنامه همشهری فروش اندک آخرین فیلم او را یادآوری کرد و خبرگزاری نزدیک به سپاه پاسداران از احضار او به دادسرا خبر داد. برخی هم با بازنشر عکس قدیمی حضور او در دیدار با رهبر جمهوری اسلامی یا سفر به کربلای او را به «دورویی» متهم کردند. با این حال، او با انتشار یک استوری اینستاگرامی بر موضع خود پافشاری کرد.

فاطمه معتمدآریا؛ ستاره ماند

هنرمندی که با عروسک‌گردانی و صداپیشگی در مجموعه‌ تلویزیونی «مدرسه موش‌ها» و فیلم پرفروش «شهر موش‌ها» در اوایل دهه ۱۳۶۰ شناخته شد، طی چهار دهه یکی از مطرح‌ترین بازیگران زن سینما و تلویزیون ایران بوده است. فاطمه معتندآریا در آن دهه با فیلمسازانی مانند علیرضا رئیسیان، محمدعلی سجادی، سیامک شایقی و محمدعلی طالبی همکاری کرد که همگی نسل اول فیلمسازان بعد از انقلاب بودند.

او در تلویزیون هم علاوه بر همکاری مداوم با مرضیه برومند در سریال‌های موفقش مانند «آرایشگاه زیبا»، در مجموعه تلویزیونی «گل پامچال» در ابتدای دهه ۱۳۷۰ مقابل دوربین رفت که پدیده‌ای پرمخاطب از کار درآمد. کارنامه خانم معتمدآریا در این دهه غنی‌تر هم شد؛ بعد از همکاری با محسن مخملباف در «ناصرالدین شاه آکتور سینما» و «هنرپیشه»، بهرام بیضایی در «مسافران» و رخشان بنی‌اعتماد در «روسری آبی».

فاطمه معتمدآریا را می‌توان موفق‌ترین بازیگر زن سینمای دهه ۷۰ ایران لقب داد. سه جایزه از جشنواره فیلم فجر گرفت و در تعدادی از پرفروش‌ترین آثار این دهه مانند «همسر»، «کلاه قرمزی و پسرخاله»، «مرد عوضی» و «عینک دودی» بازی کرد. در دهه ۱۳۸۰ همکاری ادامه‌دار او با ایرج طهماسب در سینما و بازی در فیلم‌های «گیلانه»، «تقاطع» و «اینجا بدون من» به موفقیت او نزد منتقدان و تماشاگران افزود.

او یکی از نخستین بازیگران زن سینما و تلویزیون ایران در دوران بعد از انقلاب است که در خارج از ایران بدون حجاب ظاهر شد و به همین دلیل چند نوبت در تلویزیون و سینما، پخش تصویر و فعالیت او ممنوع اعلام شد. اما در دهه ۱۳۹۰ همچنان با بازی در فیلم‌های «آباجان» و «بنفشه آفریقایی» کیفیت کارش تحسین شد.

او یکی از نمادهای آشنای سینمای بعد از انقلاب ایران است که در سال ۱۴۰۰ در مصاحبه‌ای بحث برانگیز از حذف «خشونت و سکس» از سینما دفاع کرد. اما با آغاز اعتراض‌های سراسری ۱۴۰۱، به جمع حامیان معترضان و مخالفان حجاب اجباری پیوست. ابتدا با حضور بدون حجاب در مراسمی که به مناسبت درگذشت امین تارخ برگزار شد و سپس با انتشار ویدیویی که با گریه می‌خواست تصویرش از دیوارنگاره نصب شده در میدان ولیعصر تهران توسط سازمان اوج حذف شود.

با آغاز سال ۱۴۰۲ در چندین نوبت عکس بدون حجاب او در دیدار با خانواده‌های زندانیان و قربانیان جنبش سال گذشته در کنار سینماگرانی مانند جعفر پناهی، محمد رسول‌اف و رخشان بنی‌اعتماد منتشر شد و در نهایت در مراسم تجلیل از آتیلا پسیانی در خانه هنرمندان در اردیبهشت امسال، بدون حجاب روی صحنه رفت و سخنرانی کرد.

کتایون ریاحی؛ ستاره بازگشت

دیگر بازیگر ظهور کرده سینما و تلویزیون ایران در دهه ۱۳۶۰ یکی از نخستین چهره‌های سرشناس جامعه هنری ایران بود که به شکل علنی در جریان اعتراض‌های ۱۴۰۱ حجاب را کنار گذاشت. ابتدا با انتشار تصویر بدون روسری خود و سپس مصاحبه زنده با یکی از شبکه‌های فارسی زبان خارج از ایران. به همین دلیل به سرعت مورد تعقیب دستگاه امنیتی و قضایی قرار گرفت و اواخر آبان ماه خبر بازداشتش را رسانه‌های نزدیک به جمهوری اسلامی منتشر کردند.

او هرچند در آذر ماه و بعد از اعتراض گسترده سینماگران آزاد شد، اما چند هفته بعد خبر آمد که محاکمه او برگزار شده و وقتی از او در این جلسه فیلمبرداری شده است، به دلیل نامساعد شدن حالش به بیمارستان منتقل شده است. به همین دلیل به نظر می‌رسید اعتراض او به حجاب اجباری به نقطه پایانی رسیده است، بخصوص که رسانه‌ها مساله «عفو» رهبر جمهوری اسلامی را مطرح کردند و منابع نزدیک به خانه سینما گفتند بسیاری از سینماگران احضار یا بازداشت شده شامل این عفو شده‌اند.

اما روز ۱۸ فروردین با انتشار تصاویر مراسم تشییع پیکر کیومرث پوراحمد، مشخص شد خانم ریاحی در سال ۱۴۰۲ هم نخستین بازیگر زن ایرانی است که به شکل بی‌سابقه‌ای حجاب اجباری را زیر پا گذاشته و در یک برنامه عمومی بدون روسری شرکت کرده است.

او هم مانند افسانه بایگان و فاطمه معتمدآریا در دهه ۶۰ کار در سینما را آغاز کرد؛ با فیلم «پاییزان» ساخته رسول صدرعاملی که در اکران سال ۶۷ بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار تماشاگر داشت. او در این دهه در دو فیلم موفق دیگر هم بازی کرد؛ «کشتی آنجلیکا» و «آپارتمان شماره ۱۳».

اما شاید بیشتر ایرانی‌ها کتایون ریاحی را از دهه ۷۰ با سریال‌های تلویزیونی شناختند. از «پدرسالار» که تبدیل به پدیده‌ای برای خانواده‌ها شد تا سریال‌های موفق حسن فتحی مانند «پهلوانان نمی‌میرند» و «شب روز دهم». نقطه اوج شهرت او در تلویزیون اما در نیمه دوم دهه ۸۰ رقم خورد، با بازی در نقش زلیخا در سریال «یوسف پیامبر» که به چندین کشور مسلمان هم فروخته و پرمخاطب شد.

در ابتدای دهه ۸۰ خانم ریاحی با بازی در فیلم «شام آخر» بازگشتی قابل توجه به سینما داشت، در نقش زنی میانسال که عاشق پسری جوان همسن فرزند خود می‌شد. او همزمان با پخش «یوسف پیامبر» تجریه همکاری با ابراهیم حاتمی‌کیا در فیلم «دعوت» را هم به دست آورد.

این که او حجاب را کنار گذاشته است، به این دلیل اهمیت مضاعف دارد که بعد از بازی در سریال «یوسف پیامبر» چهره‌های فرهنگی حامی جمهوری اسلامی سعی می‌کردند از او به عنوان یکی از بازیگران زن مشهور نزدیک به حکومت ایران یاد کنند و حتی فرج‌الله سلحشور کارگردان این سریال - که یکی از تندروترین حامیان رهبر جمهوری اسلامی بود - وقتی از «فساد» بازیگران زن ایرانی سخن می‌گفت، خانم ریاحی را استثنا می‌کرد.

از سینمای «انقلابی» تا بازیگران بی‌حجاب

هرچند که در هفته‌ها و روزهای اخیر بازیگران مشهور دیگری مانند پانته‌آ بهرام و باران کوثری هم بدون پوشش سر در برنامه‌های عمومی شرکت کرده‌اند، اما مقابله عملی سه بازیگر ظهور کرده در دهه ۶۰ می‌تواند برای حکومت معنایی ویژه داشته باشد. آن دهه اوج به تلاش‌ها برای تثبیت ایده‌های انقلابی ایدئولوژیک حکومت در عرصه فرهنگ و هنر، بخصوص سینما حسوب می‌شود.

در آن دوران سیاستگذاران سینمایی نه تنها توانستند با حذف کامل اغلب بازیگران مشهور سینمای فارسی قبل از انقلاب، صنعت سینمای ایران را با ایده «حمایت، هدایت، نظارت» احیا کنند، بلکه در همین دهه بود که سینمای ایران در عرصه بین‌المللی هم درخشید و خیلی زود سیاستمداران ارشد جمهوری اسلامی به سینمای ایران لقب «سفیر فرهنگی جمهوری اسلامی» دادند.

این موفقیت‌ها در دهه‌های ۷۰ تا ۹۰ تا مرز بردن معتبرترین جوایز سینمایی دنیا از نخل طلای کن تا اسکار رسید و جمهوری اسلامی در این بزنگاه‌ها، اعتبار این موفقیت‌های هنری فیلمسازان ایرانی را به نام خود زد. چون این فیلم‌ها در فضای رسمی و تحت قوانین مربوط به نظارت و سانسور تولید و عرضه شده بودند، حتی اگر رنک و بوی ایدئولوژیک مورد علاقه نظام را نداشتند.

جنبش «زن، زندگی، آزادی» سال ۱۴۰۱ در سینمای ایران زلزله بزرگی ایجاد کرد که ابعادش مختلفش به تدریج ظاهر می‌شود. یکی از این جنبه‌ها، همین نافرمانی چهره‌های مشهور سینما از قاعده حجاب اجباری است. وقتی محمد خزاعی رئیس سازمان سینمایی در پاییز سال گذشته اعلام کرد تا وقتی بر مسند کار است، هیچ فیلمی بدون حجاب ساخته نخواهد شد، تصاویر بی‌حجاب زنان مشهور بازیگر منتشر شده بود.

اما او و سایر مسئولان دولتی و حامیان حکومت فکر نمی‌کردند این مقاومت مدنی بازیگران زن در سال ۱۴۰۲ به صحنه عمومی جامعه برسد و همزمان با زنان گمنامی که در خیابان و کافه و رستوران و مرکز خرید و بانک و سایر اماکن بدون حجاب ظاهر می‌شوند، تعدادی از سرشناس‌ترین چهره‌های سینمایی کشور هم روش مشابهی را پیش بگیرند.

به همین دلیل است که خبر تشکیل پرونده قضایی برای این بازیگران بلافاصله منتشر می‌شود و دادستان تهران تهدید می‌کند اگر خودشان به دادسرا مراجعه نکنند، برای آنها «حکم جلب» صادر خواهد شد. کتایون ریاحی هم خبر داده به دلیل حضور بدون حجاب در مراسم تشییع کیومرث پوراحمد، به شکل همزمان به دو دادگاه احضار شده است. اما ظاهرا این اقدام‌ها اثرگذار نیست و هر هفته یکی دیگر از ستاره‌های سینمای ایران در مراسم عمومی بدون روسری ظاهر می‌شود.

فارغ از جنبه‌های یکسان اجتماعی این همراهی بازیگران با زنان ایرانی،‌ وقتی مثلث ستاره‌های دهه ۶۰ - به عنوان اوج دوران «انقلابی‌گری» در عرصه فرهنگ - اینچنین بی‌پروا به جنگ حجاب اجباری می‌روند، می‌توان به این نتیجه رسید که جمهوری اسلامی با شکستی مضاعف و دردناک مواجه شده است؛ شکستی که نشان می‌دهد بیش از چهار دهه اعمال قدرت و اجبار از طریق اجرای سانسور و ایجاد محدودیت‌های مختلف برای فعالان عرصه فرهنگ و هنر به نتیجه مطلوب این استراتژی‌ها ختم نشده است.