روسیه و چین چه موضعی در قبال جنگ اسرائیل و ایران دارند؟

گریگور آتانسیان

اسرائیل در واکنش به شلیک حدود دویست موشک از سوی ایران در اول اکتبر، حملاتی را که آن را «حملات دقیق» علیه اهداف نظامی در ایران نامید، انجام داده است.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی گفته بود که آن حملات در واکنش به کشته شدن رهبران دو گروه مسلح تحت حمایت ایران - حماس در غزه و حزب‌الله در لبنان - صورت گرفته است. حزب‌الله از زمان حمله حماس به اسرائیل از غزه در هفتم اکتبر ۲۰۲۳، پیوسته راکت‌هایی را به سمت مرز شمالی اسرائیل شلیک کرده است.

افزایش تنش‌ها، روابط بین‌المللی به‌ ویژه روابط میان قدرت‌های بزرگ را دستخوش چالش کرده است. ایالات متحده حمایت خود را از اسرائیل اعلام کرده است - اما منافع روسیه و چین در این وضعیت چیست و واکنش احتمالی آن‌ها چگونه خواهد بود؟

روسیه: همکاری مصلحتی، اما با نگاهی به اوکراین
روسیه و ایران اگرچه متحدان رسمی نیستند، اما در سال‌های اخیر روابط نزدیک‌تری پیدا کرده‌اند و در حال نهایی کردن توافقی برای «مشارکت راهبردی» هستند.

در دیدار ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه با مسعود پزشکیان رئیس جمهور جدید ایران در یازدهم اکتبر، هر دو طرف بر نزدیکی مواضع‌شان درباره رویدادهای جهانی تأکید کردند.

ایران در موضوع جنگ اوکراین عملاً با روسیه متحد شده است. ایالات متحده و بریتانیا می‌گویند که ایران موشک‌های بالستیک و صدها پهپاد تهاجمی در اختیار مسکو قرار داده است. ایران رسماً ارسال موشک‌های بالستیک را رد می‌کند، هرچند یک نماینده مجلس ایران گفته که این تسلیحات در ازای واردات مواد غذایی به ایران، ارسال می‌شوند.

طبق گزارش هفته‌نامه نظامی جینز دیفنس، نیروی هوایی ایران پس از سال‌ها تحریم تضعیف شده و به نظر می‌رسد روسیه اخیراً دست کم یک فروند هواپیمای تهاجمی سبک به ایران تحویل داده است.
در مقابل ارسال محموله‌های تسلیحاتی، انتظار می‌رود مسکو پس از حملات اسرائیل به ایران، با هر قطعنامه انتقادی سازمان ملل علیه ایران مخالفت کرده و با هرگونه استفاده از زور علیه این کشور مقابله کند.

برای روسیه، درگیری در خاورمیانه فرصتی است تا تمرکز غرب از اوکراین منحرف شده و منابع آن‌ها به جبهه دیگری منتقل شوند. نیروهای روسی در ماه‌های اخیر پیشروی‌های تدریجی در خط مقدم جنگ با اوکراین داشته‌اند.

اما کرملین نگران تأثیر احتمالی حملات اسرائیل بر زیرساخت‌های حمل و نقل داخل ایران است. روسیه که تحت تحریم‌های سنگین بین‌المللی است، مسیرهای محدودی برای فروش نفت خود دارد که یکی از آنها مسیر ایران به هند است.

تهران از چندین گروه نیابتی در خاورمیانه، از جمله حزب‌الله لبنان و حماس در غزه حمایت می‌کند. به نظر می‌رسد مسکو نیز در حال ایجاد روابط نزدیک‌تری با حماس است، به طوری که هیئتی از رهبران ارشد این گروه اوایل امسال از مسکو دیدار کردند.

اگرچه روسیه بیش از اسرائیل به ایران نیاز دارد، اما سعی در حفظ روابط با هر دو کشور دارد. اسرائیل ضمن انتقاد از جنگ روسیه در اوکراین و اتحادش با ایران، تاکنون علی‌رغم درخواست‌ها از ارسال تجهیزات نظامی به اوکراین خودداری کرده است.

روسیه ممکن است این احتمال را مدنظر داشته باشد که اگر قاطعانه‌تر در کنار ایران قرار گیرد، اسرائیل در پاسخ اقدام به ارسال سلاح به اوکراین کند؛ با این حال، وقوع یک جنگ بزرگ در خاورمیانه می‌تواند توانایی اسرائیل را برای انجام این کار محدود کند.

منافع روسیه و ایران در قفقاز جنوبی نیز با یکدیگر در تضاد است. این منطقه به یک مرکز مهم تجارت و انرژی برای روسیه تحت تحریم تبدیل شده است. جمهوری آذربایجان، ثروتمندترین و پرجمعیت‌ترین کشور منطقه قفقاز جنوبی، با هر دو کشور روسیه و ایران هم‌مرز است و برای توسعه یک گذرگاه حمل و نقل شمال-جنوب جهت بهبود ارتباطات جاده‌ای، ریلی و دریایی بین دو کشور توافق کرده است.

اما جمهوری آذربایجان روابط نظامی نزدیکی با اسرائیل دارد و از دیرباز ارتش این کشور را با پهپادها و دیگر تسلیحات پیشرفته تجهیز کرده است. در سپتامبر سال ۲۰۲۳، این کشور منطقه مورد مناقشه قره‌باغ را بازپس گرفت و به سه دهه حاکمیت ارمنی‌تبارها پایان داد. داده‌های ردیابی پروازها که توسط خبرگزاری آسوشیتدپرس تحلیل شده‌اند، نشان‌دهنده افزایش چشمگیری در محموله‌های تسلیحاتی ارسال‌شده از اسرائیل پیش از این عملیات هستند.

ایران پیش‌تر جمهوری آذربایجان را متهم کرده بود که به اسرائیل اجازه می‌دهد از تأسیسات نظامی‌اش برای جاسوسی علیه ایران استفاده کند - اتهامی که این کشور آن را رد می‌کند.

برای روسیه، این رابطه ممکن است به این معنا باشد که باید در رفتار خود احتیاط بیشتری به خرج دهد، زیرا هرگونه حمله جدید اسرائیل به ایران می‌تواند روابطش با جمهوری آذربایجان را تحت فشار قرار دهد.

اما در این درگیری، همانند سایر موارد، روسیه به دقت رویکرد چین را دنبال خواهد کرد. مسکو از نظر فناوری، سیاسی و مسائل راهبردی به شدت به چین وابسته است - به ویژه برای واردات تجهیزات الکترونیکی و قطعات تسلیحاتی. هنگامی که چین نگرانی خود را ابراز می‌کند، می‌توان انتظار داشت که روسیه به آن توجه کند.

چین: پشتیبانی از ایران بدون ورود به درگیری
چین و ایران از دیرباز روابط نزدیکی داشته‌اند - از همکاری‌های دیپلماتیک گرفته تا پیوندهای اقتصادی. اکنون که اسرائیل به ایران حمله کرده است، انتظار نمی‌رود موضع چین تغییر چشمگیری کند. احتمالاً پکن به حمایت کلامی از ایران ادامه خواهد داد، در عین حال که فاصله امنی را حفظ می‌کند تا از درگیر شدن در یک منازعه گسترده‌تر اجتناب کند.

وقتی از سخنگوی وزارت خارجه چین درباره حملات موشکی ایران به اسرائیل در ۱ اکتبر سؤال شد، او به ایران اشاره نکرد، بلکه گفت پکن مخالف «نقض حاکمیت لبنان» است که اشاره به حمله اسرائیل به لبنان دارد. او غزه را «ریشه این دور از تنش‌ها در خاورمیانه» معرفی کرد.

از زمان حملات هفتم اکتبر حماس - که چین آن را محکوم نکرد - موضع مشابهی در پیام‌های رسمی پکن، از جمله رسانه‌های دولتی، مشهود بوده است. پکن مکرراً خواستار کاهش تنش و آتش‌بس شده و از فلسطینی‌ها و لبنان به صورت دیپلماتیک و با ارائه کمک‌های بشردوستانه حمایت کرده است.

اما آیا این رویارویی میان اسرائیل و ایران موجب موضع‌گیری شدیدتر چین خواهد شد؟

چین سرمایه‌گذاری‌های قابل عظیمی در اسرائیل دارد، به ویژه در بخش‌های زیرساخت و فناوری، و این سرمایه‌گذاری‌ها را در طول درگیری حفظ کرده است. پکن احتمالاً می‌خواهد از خطر از دست دادن اسرائیل به‌عنوان یک شریک اقتصادی با همسویی بیشتر با تهران پرهیز کند.

در این دور از حملات تلافی‌جویانه، اسرائیل به زیرساخت‌های نفتی ایران حمله نکرد، اما این امر، احتمال حملات آینده به این تأسیسات را رد نمی‌کند.

چین به شدت به واردات نفت خام وابسته است و طبق گزارش شرکت اطلاعات مالی اس اند پی گلوبال، حدود نود درصد صادرات نفت خام ایران به چین می‌رود. اگر حملات تلافی‌جویانه اسرائیل به زیرساخت‌های نفتی ایران آسیبی وارد کند که بر این صادرات تأثیر بگذارد، احتمال دارد پکن موضع شدیدتری در محکومیت اقدامات اسرائیل اتخاذ کند.

چین یکی از معدود کشورهایی است که با وجود تحریم‌های آمریکا همچنان از ایران نفت می‌خرد. همچنین در سال ۲۰۲۳، پکن میانجی توافقی بود که به احیای روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان سعودی انجامید.

گزارش‌های رسانه‌ای به نقل از مقامات آمریکایی نشان می‌دهد که واشنگتن پیش‌تر از چین خواسته است تا از نفوذ خود بر تهران استفاده کند، مثلاً برای مهار شورشیان حوثی تحت حمایت ایران در یمن که به محموله‌های دریایی در دریای سرخ حمله می‌کنند.

اگرچه ممکن است درخواست‌های بیشتری از سوی واشنگتن مطرح شوند، اما تهران تابع پکن نیست و بعید است چین به چنین درخواست‌هایی، به ویژه از جانب ایالات متحده، توجه کند.

در هر صورت، چین از این موقعیت برای انتقاد از آمریکا استفاده خواهد کرد و با حمایت آشکار از آرمان فلسطین به شیوه‌ای که با کشورهای جنوب جهانی همراستاست، نفوذ جهانی خود را افزایش خواهد داد.

حفظ موضع کنونی چین به‌عنوان یک ناظر، خطر چندانی برای این کشور ندارد. در نهایت، پکن در صورت لزوم می‌تواند به دیگر صادرکنندگان بزرگ نفت مانند عربستان سعودی یا روسیه روی آورد.

در نهایت، فارغ از لحنی که در روزهای آینده از پکن می‌شنویم، بعید است که چین مداخله‌ای جدی‌تر در این درگیری داشته باشد.